کروناویروس و استیگمای اجتماعی

کروناویروس و استیگمای اجتماعی
خدیجه غزانی؛ کارشناس اورژانس اجتماعی

از اوایل سال 2020 میلادی جهان در جریان بحرانی قرار گرفت، ویروسی به مانند سونامی ویرانگر تمام جهان را به بهتی خوف انگیز فرو برد. کرونا یا کووید 19 از شهر ووهان چین وارد زندگی بشر شده و در کوتاه ترین زمان ممکن و با سرعت در سرزمینی به پهناوری کره زمین شیوع یافت تا جاییکه ابعاد مختلف این بحران توسط محققین و پژوهشگران مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. کارشناسان به این باور دست یافتند که کووید 19 در میان تمام ویرانه هایی که بر ساختارهای مختلف جوامع وارد ساخته و اوج میزان تخریب گری خود را بر سلامت جسم و روح مردم نشانه گرفت، پیامدهای پنهان و آشکاری دارد که اگر مورد توجه قرار نگیرد می تواند اقدامات پیشگیرانه و درمانی را با اطاله ی زمان مواجه سازد.

از پیامدهای اجتماعی و روانی ابتلا به برخی بیماریها به خصوص بیماریهای واگیردار در هر جامعه ای و در این روزهای سختِ شیوع کروناویروس، ترس و وحشت بیمار از واکنشهای اجتماعی، انگ بیماری و عامل انتقال بودن است که به خاطر هجمه سنگین این بیماری بر ابعاد مختلف جامعه، به این مهم توجه نشده است.

محققان معتقدند امروزه کمتر کسی در جهان وجود دارد که دستورالعمل ها و توصیه های بهداشتی مربوط به پیشگیری از این ویروس خطرناک را نشنیده و از آن بی خبر مانده باشد؛ اما آیا براستی پیامدهای این بیماری صرفا بر بعد جسمانی قابل بررسی و تبیین است؟ امروز سیطره این بیماری که توانسته کارکرد منظم جوامع را با اختلال و بی نظمی مواجه سازد در ابعاد گوناگون و بر پایه ی تغییرات اجتماعی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. فاصله اجتماعی (بهتر است فاصله فیزیکی به کار برده شود) به عنوان اولین اقدام پیشگیرانه در ابتلا به کرونا ویروس، بسیاری از روابط اجتماعی و بین فردی را با دگرگونی های مثبت و منفی همراه ساخته است. در تفسیر پیامدهای این فاصله اجتماعی(یا فیزیکی)، شیوع رفتارهای تبعیض آمیز که از پایین کشیدن کرکره ی دادو ستدهای بازار تا تعطیلی نظام آموزشی و دانشگاهی پیش رفته است این طور بیان می شود که شیوع فعلی بیماری کووید19 باعث استیگما و رفتارهای تبعیض آمیز اجتماعی علیه افراد ناقل و مبتلا شده است به عبارتی دیگر، داغ ننگ و تبعیض دو مضیقه یا قیدوبند اجتماعی هستند که تمایل افراد برای فاش نمودن بیماری ناشی از کرونا ویروس را کاهش میدهد.

سازمان بهداشت جهانی سه عامل را پدیدآورنده وضعیت استیگمای اجتماعی حاصل از بیماری کرونا می‌داند: 1) کووید 19 بیماری نوپدیدی است که هنوز ناشناخته‌های زیادی در مورد آن وجود دارد. 2) ما اغلب از ناشناخته‌ها می‌ترسیم و 3) به راحتی این ترس را به دیگران منتقل و مرتبط می‌کنیم. ‬‏به تعبیر گافمن اصطلاح استیگما (Stigma) برای اشاره به ویژگی یا صفتی به کار برده می‌شود که بسیار بدنام کننده یا ننگ‌آور است. این پس زنی اجتماع نسبت به افراد مبتلا منجر به بروز بی هنجاری و از دست رفتن کارکرد موثر و مثبت ساختارهای جامعه شده است. در قالب مفهوم سرزنش و شرمندگی مفاهیمی نظیر نگاه سرزنش آمیز به بیماران، قضاوت نادرست و برچسب زنی، کنجکاوی در مورد روش ابتلا، و روش های اجتنابی استحصال شد، همچنین درونمایه احساس تبعیض به چند طبقه زیر تقسیم گردید. که شامل رفتارهای دفعی و محتاطانه پرسنل درمانی، عدم درمان بیماران مبتلا و بیکاری و اخراج شدن می‌باشد. مفاهیم درونی داخلی نیز شامل احساس طرد، دوری گزینی، احساس ناامیدی است. احساس دوری گزینی با رفتارهای نظیر خودداری از مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی، پنهان نگه داشتن بیماری و احساس انزوا و تنهایی مشخص می گردد همچنین احساس ناامیدی با رفتارهای همچنین ناامیدی نسبت به زندگی، خودداری از ازدواج، انتظار مردن و اقدام به خودکشی همراه است. محیط های قانونی و حکومتی اغلب با اثرات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی موجب واکنش به بیماری می گردند، تعطیلی های گسترده مشاغل و حرف در اوایل شیوه کرونا ویروس،گندزدایی گسترده اماکن عمومی، خاکسپاری غریبانه ی فوتی های کرونا و ذوری گزینی مردم از حضور در این مراسمات علی رغم جریحه دار شدن احساسات عمومی، بسته شدن خطوط پروازی و حتی تتغییر پروتکل های دیدارهای مقامات کشوری با مقامات سایر کشورها از جمله ی این اثرات بود. سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی در بردارنده بیمارستان‌ها، درمانگاه، مراکز ارائه مراقبت در منزل و کارکنان بهداشتی از جمله پزشکان، پرستاران و سایر کارکنان بهداشتی نیز از محیط های متاثر از این ویروس هستند که در تیررس واکنش به این بیماری قرار دارند. عوامل یا واسطه ها کسانی هستند که دیگران را دچار داغ ننگ می‌کند این افراد شامل اعضای خانواده، همکاران و افراد جامعه هستند. فرایند داغ ننگ دارای 4 جز محرک های داغ ننگ، رفتارهای داغ ننگ زننده ، پیامدهای داغ ننگ و انواع داغ ننگ است. محرک ها موجب ایجاد رفتارهای انگ زدن و در نتیجه جدایی فرد مبتلا از دیگران می شوند. استیگما یا انگ اجتماعی، همچنین می تواند بعد از رها شدن فرد از قرنطینه نیز ایجاد شود، حتی اگر دیگر خطری برای انتشار ویروس به دیگران در نظر گرفته نشود. از این رو می توان گفت که برداشت جامعه از کووید ۱۹ صرفاً یک بیماری نیست و نسبت به فرد مبتلا تنها به عنوان یک بیمار محدود نمی شود، بلکه به عنوان معرف یا نشان دهنده فرد یا افرادی شناخته می شود که به احتمال زیاد دارای رفتارهای بهداشتی نبوده اند و در نتیجه ی این رفتارهای غیربهداشتی و غیرمراقبتی به کرونا مبتلا شده اند. تغییررفتارهای جمعی و تصمیم گیری های اجتماعی از دیگر مولفه های داغ ننگ است. برای مثال بعضی افراد به اختصاص مراکزی برای درمان این بیماری در محله شان اعتراض کرده اند، بازارها و مراکز پرتردد از جمله رستوران ها و هتل ها و حتی مراکز آموزشی و دانشگاهی به دستور دولت تعطیل شدند. بعضی در هنگام صحبت با مبتلایان، واژه هاای نامناسبی به کار میبرند، بعضی برخورد نامناسبی با افراد ساکن یک منطقه خاص یا افراد با نشانه های بیماری دارند. آنچه در ابعاد دیگر استیگما مهم است پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن است.گاهی این انگ زنی باعث می شود تا فرد دچار انزوا و محرومیت از حقوق اجتماعی و مدنی و حتی محرومیت از حمایت خانواده خود نیز شود. از دست دادن منابع اقتصادی، شغل و درگیری های روانی ناشی از از دست دادن توان اقتصادی از اثرات آشکار و پنهان انگ زنی است که در نهایت نظام اجتماعی و اقتصادی جوامع را با بحران کژی کارکرد مواجه ساخته است.

اولین گام در استیگمازدایی از بیماری کووید 19، مراقبت اجتماعی است که به طور کلی، همه شکل های مراقبت های شخصی و سایر کمک های عملی برای افرادی که نیاز به حمایت اضافی دارند را توصیف می کند و در اینجا مستقیماً به بیماران مبتلا به کروناویروس و خانواده های شان مربوط می شود. مراقبت اجتماعی معمولاً بر عهده نهادهایی است که خدمات اجتماعی ارائه می دهند که این نهادها باید مراقبت های روانی مبتلایان به کووید 19 و خانواده هایشان را مدنظر داشته و آنها را مورد حمایت های عاطفی و روانی قرار دهند. گام بعدی همدلی اجتماعی است، همدلی اجتماعی توانایی درک افراد از طریق درک یا تجربه موقعیت های زندگی آنان است و بینش و بصیرتی دلجویانه نسبت به دشواری های زندگی دیگران را به دست می دهد. همدلی اجتماعی با افراد بیمار و خانواده هایشان با ایجاد حس مشترک و رابطه عاطفی، مانع جدی برچسب زنی و انگ زنی و منزوی سازی آنان می شود. انتخاب کلمات نامناسب در رابطه با ویروس کرونا و مبتلایان، در ایجاد احساسات منفی و تولید انگ بسیار اهمیت دارد. همدلی و دقت در انتخاب کلمات هم در افراد و هم در رسانه ها اهمیت فراوان دارد. مداخلات فوری واجتماعی برای رویارویی با داغ ننگ می تواند شامل آموزش، مشاوره و اطلاع رسانی های گسترده به ویژه از طریق رسانه های جمعی باشد. از جمله این اقدامات می تواند به تهیه دستورالعمل های حمایتی، مراقبتی و درمانی برای کارکنان بهداشتی، طراحی برنامه هایی برای آموزش همگانی به ویژه گروه های پرخطر باشد.پرواضح است بایستی محیطی ایجاد شود که در آن بیماری و اثرات آن با صراحت و صداقت هر چه بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته و البته مردم شاهد آن باشند. در ادامه چند نکته در مورد چگونگی پرداختن و جلوگیری از پیچیدگی استیگمای اجتماعی ارائه خواهد شد.

اهمیت دادن به کلمات یعنی توجه به بایدها و نبایدها وقتی درباره کروناویروس صحبت می کنید.
هر کس بخشی از کار را انجام دهد یعنی ارائه ایده های ساده برای دور راندن نگرش توام با استیگما
اهمیت نکات و پیام های ارتباطی جدی گرفته شود.
از آنجاییکه استیگما را می توان به عنوان یک فرآیند اجتماعی تعریف کرد که مشخصه آن طرد است، طرد یا کاهش ارزش ناشی از آن تجربه و یا پیش بینی معقول از یک داوری اجتماعی نامطلوب درباره شخص یا گروه است که نشان دهنده تفاوت چشمگیر بین افرادی است که متفاوت بوددنشان”ما”ی جدید ضعیف را برای آنها فراهم می کند از این رو آنچه که باید از سوی کارشناسان و پژوهشگران حوزه اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی مورد توجه ویژه قرار گرفته شود بررسی ابعاد اقتصادی، روانی و اجتماعی کرونا ویروس و رفتارهای برساخت گرایانه منجر به استیگما اجتماعی است که می تواند ساختارهای فردی و اجتماعی حاکم بر جامعه را با چالش های جدی از جمله پنهان نمودن بیماری و در نتیجه ی آن تسری و گسترش بیشتر بیماری و بی نتیجه بودن اقدامات پیشگیرانه و مراقبتی مواجه سازد.

منابع

– امیری، مینا؛ودادهیر، ابوعلی داغ ننگ و تبعیض: دو مضیقه اجتماعی دخیل در افشای وضعیت ابتلا توسط افراد مبتلا به اچ آی وی/ ایدز، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران :: پاییز و زمستان 1396 – شماره 22 (علمی-پژوهشی) از 5 تا 23
جهانگشت، خدیجه (1399). انگ اجتماعی: از پیامدهای اجتماعی ابتلا به کووید-19. مجله طب دریا، دورة2، شمارة1: 60- 59
سازمان بهداشت جهانی (1398). راهنمای پیشگیری و حل مساله استیگمای اجتماعی ناشی از ابتلا به COVID-19. ترجمة سمیه منافی، به سفارش مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران. سال نشر به زبان اصلی: 2020
صادقی، سولماز و همکاران (1399). پیش بینی اضطراب کووید-19 و تجربۀ انگ اجتماعی آن بر اساس ابعاد اعتیاد اینترنتی پس از موج اول اپیدمی در دانشجویان. پژوهشگاه علوم انتظامی ناجا، دورة5، شماره4: 278- 268
گافمن، اروینگ (1392)، داغ اجتماعی (چاره‌اندیشی برای هویت ضایع شده)، ترجمه مسعود کیانپور، تهران: نشر مرکز

– Bruns, DP, Kraguljac NV, Bruns TR. (2020). COVID-19: Facts, Cultural Considerations, and Risk of Stigmatization. J Transcult Nurs.
– Carlos Kennedy and et al (2019). The emotional impact of Coronavirus 2019-nCoV (new Coronavirus disease). Psychiatry Research, Volume 287
-Joseph-Shehu EM, Ncama BP, Mooi N, et al. (2019). The use of information and communication technologies to promote healthy lifestyle behaviour: a systematic scoping review. BMJ Open, 9:e029872. doi:10.1136/ bmjopen-2019-029872
-Weiss MG, Ramakrishna J, Somma D. (2006). Healthrelated stigma: Rethinking concepts and interventions. Psychol Health Med. 11(3): 277-87.