نقش فوریت های اجتماعی در بلایای طبیعی

علاوه بر بلایای ناشی از بروز جنگ‌ها و منازعات (بلایای انسان‌ساز عمدی)، 41 بلای طبیعی در دنیا شناخته شده است. براساس شواهد و اطلاعات تاریخی، حوادث طبیعی رخداده در سده‌های اخیر نشان می‌دهد که ایران یکی از 10 کشور بلاخیز دنیا است. و از 41 نوع بلای طبیعی شناخته شده در جهان، 31 نوع آن در ایران مشاهده شده است. 90 درصد جمعیت کشور در معرض خطرات ناشی از حوادث طبیعی است.  با این حجم حوادث ایران از نظر آمار وقوع حوادث طبیعی (بین ۱۰ کشور اول جهان) در مقام چهارم جهان قرار می‌گیرد. شناسایی حوادث غیر مترقبه طبیعی رکن اساسی در مدیریت بحران است. حوادث غیر مترقبه طبیعی گرچه در یک منطقه نادر باشند و دوره بازگشت صد ساله داشته باشند، نیاز به بررسی و تحلیل دارند. سیل، زلزله، طوفان، خشکسالی و ده ها مخاطره طبیعی دیگر را در کشور داریم. همچنین بیش از ۹۰ درصد از پهنه سرزمینی ما در معرض خطر نسبی زلزله است.

يکي از مهم ترين ابعاد بلايای طبيعی به ويژه زلزله، بُعد روان شناختی آن است. تجربه های بشری و نيز پژوهش های علمی، همه بيانگر آن هستند، که پس از وقوع بلایای طبیعی، از همان آغاز به مداخله های تخصصی روانشناسی برای آسيب ديدگان نياز است و اين مسأله از ضروری ترين ياری رساني ها است. در همان برهه نخست پس از وقوع بلایای طبیعی واکنش های هيجانی و روانی را در افراد می توان بازشناخت، که اگر پاسخی در خور نگيرند، ضمن لحاظ کردن ويژگی های شخصيتی آسيب ديده، مسأله می تواند از جهت بالينی بغرنج تر و مشکل آفرين تر شود. افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی تفاوتیِ بيماری زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمايل و حتی اقدام به خودکشی از مهم ترين مواردی هستند که در نخستين دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانيان می توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک رسانی تخصصی جهت مديريت و احياناً پالايش و هضم چنين هيجان هايی فراهم نشود، هر يک از مسائل يادشده به تنهايی يا در پيوند با يکديگر می توانند موجب پديداری اختلال ها و واكنش های روانی شوند، که در درازمدت بر کيفيت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود.

همچنين در گام نخست مواجهه با قربانيان سوگوار، درمانده و نيز شوک زده، روانشناسان با شيوه های تخصصی درمانی می کوشند تا بار هيجانی آنها کاسته شود و بازده زندگانی شان افزايش يابد. ايجاد فرصت برای پالايش هيجانی، يافتن راه های نوين سازگاری، کاربست شيوه های حل مسأله، آگاه سازی و پيش بينی نخستين آينده و استفاده از ساختار های حمايتی موجود به ويژه برای کودکان، از جمله مهم ترين راهبرد های چنين مداخله ای است. چنانچه اين مهم صورت گيرد بسياری از اختلال های روانی از جمله اختلال استرس پس از فشار رواني (PTSD)، اختلال های خلقی، بيماری های روان- تنی و … در گروه قابل توجهی از آسيب ديدگان قابل پيشگيری خواهد بود که هم از جنبه اخلاق انسانی وظيفه تأمين بهداشت روانی ايشان ايفا شده است و هم از جهت اقتصادی هزينه های کمتری بر نظام درمانی تحميل خواهد شد. در پروتکل های سازمان بهداشت جهانی (WHO) نيز اين مسأله مورد توجه قرار گرفته و با توجه به ضرورتش بر ارائه چنين شيوه ای از ياری رسانی در اسرع وقت تأکيد شده است. سازمان بهزیستی یکی از نهادهایی است که نقش بسیار مهمی قبل و بعد از وقوع حوادث و بلایای طبیعی بر عهده دارد.

با توجه به آنچه که گفته آمد، جامعه نیازمند تدوین پروتکل های آموزشی و اجرايی بر مبنای پروتکل های معتبر جهانی و با عنایت به ويژگي های فرهنگی و اجتماعی ايران تدوين می باشد تا بر اساس آن نيروهايی صاحب صلاحيت (روان شناسان، مددکاران اجتماعی، روانپزشکان و … )  در سراسر کشور برای اين منظور تربيت شوند، که در مواقع لزوم از آغاز بحران بتوانند ايفای نقش تخصصی کنند.

مردم معمولاً در هنگام بروز حوادث و بلایای طبیعی آرامش و خونسردی خود را از دست می دهند، لذا نقش نهادهای حمایتی از جمله بهزیستی در این زمان بسیار مهم جلوه می کند. در واقع سازمان بهزیستی تاکنون به عنوان بازوی کمکی دیگر سازمان‌ها از جمله وزارت بهداشت، هلال احمر نقش موثری در کاهش آسیب (در خصوص هموطنان) بعد از بلایا داشته است. يكـی از ايـن برنامـه هـا در جمهـوری اسـلامی ايـران “برنامـه اورژانـس اجتماعی” مي باشد كه حاصل فعاليت و تجارب چند ساله كارشناسان سازمان بهزيسـتی كشور است. گرچه اين برنامه ها می تواند حسب شرايط مختلف موجود در كشور هـا متفـاوت باشد اما آنچه كه مهم می باشد اين است كه بتوان مسائل و راهكارهای مناسـب، شـناخته و اجـرا شـوند.

اين برنامه كه بر اساس بند ب تبصره 15 قانون بودجه سال 86 كل كشور شكل گرفتـه، تلفيقی از مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی (مركز اورژانس اجتمـاعي)، خـط تلفن اورژانس اجتماعی (123)، تيم سيار اورژانس اجتماعي (خـدمات اجتمـاعی سـيار) و پايگاه اورژانس اجتماعی (پايگـاه خـدمات اجتمـاعی) اسـت كـه در مرحلـه اول بـا هـدف توانمندسازی اجتماع محور تدوين شده بود، كه هـر كـدام دستورالعمل مستقل دارند و برنامه پيوست چكيده آنها می باشد. در ايـن برنامـه ويژگـی مهم ارائه خدمات اجتماعی يعنی: “تخصصي بودن”، “بـه موقـع بـودن” و “در دسـترس بودن” مدنظر قرار گرفته است تا از اين طريق ارائه خدمات اجتماعی به مردم در سـازمان بهزيستی كشور “محدود به زمان و مكان” نگردد و “رويكرد فعال” جايگزين رويكرد غير فعال شود و “اجتماع (جامعه) محوری” در برنامه ها عملياتی شود.

برنامه اورژانس اجتماعی: مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی:

همانطور که قبلاً گفته شد، افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی تفاوتی بيماری زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمايل و حتی اقدام به خودکشی از مهم ترين مواردی هستند که در نخستين دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانيان می توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک رسانی تخصصی جهت مديريت و احيانا پالايش و هضم چنين هيجان هايی فراهم نشود، هر يک از مسائل يادشده به تنهايی يا در پيوند با يکديگر می توانند موجب پديداری اختلال ها و واكنش های روانی شوند، که در درازمدت برکيفيت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود. در همین راستا تیم‌های مداخله محور اورژانس اجتماعی که هر تیم شامل یک روان شناس و  یک مددکار اجتماعی می باشد (با آموزش‌های تخصصی که از قبل دیده اند)  برای این گروه‌ها و افراد (به نوعی افراد آسیب دیده و یا در معرض آسیب) در نظر گرفته شده است. خدمات تخصصی که کادر اورژانس اجتماعی بهزیستی به این افراد حادثه دیده می دهند بسیار مهم بوده به حدی که بار هیجانی را کاهش داده و آرامش را به جان و روان فرد باز می گرداند. با این توضیح که در زمان کمک رسانی به افراد مورد هدف، خودروهای حمل آسیب دیدگان اجتماعی در محل حادثه حاضر شده و موارد حاد را به محل امن حمل می نمایند و سپس تیم های مددکاری اجتماعی، روان شناسی اورژانس اجتماعی در میان آسیب دیدگان حاضر شده و کسانی که فشارهای روحی و روانی بر آنها وارد شده را شناسایی کرده و با استفاده از دانش و تخصص خود استرس ها و فشارهای وارده در فرد را به حداقل می رسانند تا اینگونه (تاحدی) افراد را به شرایط زندگی عادی برگردانند. همچنین شناسایی به موقع افراد دچار معلولیت، کودکان آسیب دیده و زنان بی سرپرست (که همسران خود را از دست داده اند) و ارائه خدمات مددکاری و روان شناسی به آنها از جمله اقدامات مهم سازمان بهزیستی در زمان بعد از سانحه میباشد.

در پایان لازم به ذکر میباشد، اطلاع رسانی های دقیق تر و بیشتر (از طریق رسانه های جمعی و ارگان ها و …) به  مردم در خصوص آشنایی آنها با خدمات و اهداف مرکز اورژانس اجتماعی بهزیستی کمک شایانی خواهد کرد تا در هنگام حوادث، خود به محل های در نظر گرفته مراجعه و یا با روان شناسان و یا مددکاران اجتماعی ارتباط برقرار نمایند. امنیت روانی حادثه دیدگان مهم تر از خود حادثه است.

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی فوریت های اجتماعی بهزیستی کشور

پایگاه اطلاع رسانی سیاوشان

پایگاه اطلاع رسانی مدیریت بحران

نگارنده: مجید طوسی؛ مددکاری اجتماعی
انتشاریافته در مجموعه رسانه های مددکاری اجتماعی ایرانیان