نقش سازمان های مردم نهاد در پیشگیری از اعتیاد

پیشگیری از سوء مصرف مواد نیازمند مشارکت جدی مردم و بخشهای دولتی و غیردولتی است. مشکل اجتماعی وضعیتی است که از نظر شمار قابل توجهی از مردم، کیفیت زندگی با مهمترین ارزشهای آنها را تهدید می کند و حل آن نیازمند برنامه اجتماعی است. بی سوادی، بیکاری، فرار دختران، خودکشی، پوشش ناکافی خدمات سلامت و اختلاس نیز از جمله مشکلات نهادهای اجتماعی محسوب می شود.به منظور دستیابی به هدف ایجاد مشارکت برای پیشگیری از اعتیاد، حکومت نقش اولیه و مهمی را دارد و لازم است که در زمینه رویکرد ارتباط سازمان یافته با مردم، راهبردهای حمایت، آموزش، پژوهش و شفافسازی را در این زمینه پیگیری کند. بخش غیردولتی و خصوصی ( مخصوصا سازمان های مردم نهاد ) نیز باید با تقویت دانش و مهارت خود، مدیریت فعالیتهای داوطلبانه نو و ارائه خلاقیتهای فراوان به مسئله اصلی یعنی آسیب های اجتماعی بپردازد. بررسی و ارائه پیشنهاد سیاست های مربوط به ظرفیت سازی و توسعه مشارکت های مردمی با رویکرد و نگاه اعتقادی، جهادی و علمی در قالب تشکل ها و سازمان های مردم نهاد در امر مبارزه همه جانبه ستاد با اعتیاد به مواد مخدر و روان گردانها، شناسائی حوزه های آسیب پذیر در حیطه تاسیس و ساماندهی مشارکت های مردمی و بررسی پیشنهادات جهت توانمند سازی سازمانهای مردم نهاد حوزه مبارزه با مواد مخدر از جمله این وظایف می باشد.

سازمان های مردم نهاد پیشگیری از اعتیاد
سازمان مردم‌نهاد یا ان‌جی‌او (به انگلیسی: Non Governmental Organization و به اختصار: NGO) به اشکال و انحای مختلف در سراسر جهان استفاده می‌شود و با توجه به بافت کلامی که در آن مورد استفاده قرار گرفته، به انواع گوناگون سازمانها اشاره می‌کند. سازمان مردم‌نهاد در کلی‌ترین معنایش، به سازمانی اشاره می‌کند که مستقیما بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود، اما نقش بسیار مهمی بعنوان واسطه بین فرد فرد مردم (اتم‌های اجتماع) و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کند. بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد غیر انتفاعی نیز هستند. بودجه این سازمانها از طریق کمکهای مردمی، سازمان‌های دولتی، توسط خود دولت یا ترکیبی از طرق مذکور تامین می‌شود. بعضی از سازمان‌های مردم‌نهاد نیمه مستقل (QUANGOs) وظایف و کارهای دولتی را نیز انجام می‌دهند. برخی از این سازمانها هیچ علاقه‌ای به سیاست ندارند؛ این در حالی است که برخی از آنها به منظور تامین منافع اعضای خود صرفا به لابی‌گری در دولت می‌پردازند.
سازمان های مردم نهاد پیشگیری از اعتیاد هم اکنون در بسیاری از کشورهای جهان مشغول به فعالیت و تاثیرگذاری بر جوامع خود ، جهت آگاهی بخشی عمومی و ارتقاء سلامت مردم جامعه از مواد افیونی مخدر میباشند.
چشم انداز این نهاد های مردمی ، دسترسی آسان و سریع سازمان های مردم نهاد و کلیه گروه های مردمی علاقمند و فعال در حوزه مبارزه با مواد مخدر به اطلاعات روزآمد، دانش، آموزش و الگوها میباشد.

بیانیه ماموریت
مرکز توانمندسازی سازمان های مردم نهاد مجموعه ایست تحت نظر دفتر توسعه مشارکت های مردمی و سازمان های مردم نهاد ستاد مبارزه با مواد مخدر، که با پایبندی به اصول نظام جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی، به منظور توانمندسازی سازمان های مردم نهاد و گروه های مردم علاقمند و فعال در این حوزه، از طریق برگزاری کارگاه های آموزشی، سمینارها و همایش ها، نشست های تخصصی، حمایت و تقویت شبکه های تخصصی، تولید دانش کاربردی، افزایش دسترسی به منابع اطلاعاتی مکتوب و الکترونیکی، تربیت نیروهای متخصص و متعهد و ایجاد زمینه مناسب برای تبادل تجربیات و همکاری متقابل با سازمان های مرتبط فعالیت می نماید.

اهداف کلی سازمان های مردم نهاد پیشگیری از اعتیاد
توانمندسازی و ارتقاء ظرفیت های عمومی و تخصصی سازمان های مردم نهاد و کلیه گروه های مردمی علاقمند و فعال در حوزه مبارزه با مواد مخدر در سراسر کشور
تقویت ارتباط و تعامل میان ستاد مبارزه با مواد مخدر و سازمان های مردم نهاد این حوزه در سطح کشور به منظور بهره گیری این بخش از ظرفیت های یکدیگر
زمینه سازی برای ایفای نقش سازمان های مردم نهاد حوزه مبارزه با مواد مخدر کشور به عنوان مجری، ناظر، همکار و مشاور
زمینه سازی در جهت استانداردسازی فعالیت سازمان های مردم نهاد حوزه مبارزه با مواد مخدر

بررسی و اظهار نظر درخصوص طرحها و برنامه های حمایتی ،تشویقی ستاد و دستگاههای اجرایی مربوط به چگونگی تسهیل و گسترش کمی و کیفی مشارکتهای مردمی و سازمانهای مردم نهاد حوزه مبارزه فراگیر با اعتیاد و مواد مخدر و هماهنگی ها و کنترل های لازم و بررسی و ارائه پیشنهاد و ایجاد هماهنگی و انسجام در امر نظام جامع نظارت و پایش و ارزیابی کمی و کیفی فعالیتهای مردمی، سازمانهای مردم نهاد و گروه های همتا حوزه مبارزه با مواد مخدر و اعتیاد اعم از پیشگیری و درمان از جمله این شرح وظایف است.
توسعه و پیشرفت کشور مستلزم فراهم کردن زمینه مشارکت خلاق، واقعی و سازمان یافته مردم است و مردم به عنوان سرمایه اصلی توسعه برای مشارکت در دستیابی کشور به این مهم باید از نظر روحی و جسمی سلامت باشند.
سازمان های مردم نهاد و فعال در امر اجرای برنامه های مبارزه با مواد مخدر به طور قابل توجهی گسترش یافته اند و نقش آفرینی مهمی در این ارتباط دارند.
با توجه به گستردگی معضل اعتیاد و عواقب وخیمی که به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بر جامعه داشته و دارد و علم به اینکه دولت به تنهایی قادر به مقابله با این معضل نیست، حضور و نقش سازمانهای مردم نهاد در این عرصه بیش از پیش احساس می شود و وظیفه نظام است که در این راه به تقویت هرچه بیشتر این سازمانها اهتمام ورزد تا انشاء ا… در این مبارزه نیز با حضور هر چه بیشتر مردم، همراه با دولت پیروزی دیگری و این بار در مقابله با اهریمن اعتیاد بر تاریخ این کشور ثبت شود.

تسهیل قانونی مداخله مردم در تصمیم گیریهای محلی و ملی برای پیشگیری از اعتیاد، جهت گیری توانمندسازانه در طراحی تمام برنامه های حکومتی، تقویت گسترده راهبرد حمایت یابی رسانه ای برای ایجاد جبهه واحد، برنامه ریزی در جهت به وجود آمدن افراد متخصص، پژوهشگر و تحلیل گر و توجه به توصیه های سلامت عمومی در برنامه ریزی از جمله پیشنهادات ارائه شده در جهت بهره گیری مناسب از مشارکت در پیشگیری از سوء مصرف مواد به شمار می رود.
عرفه در سیاست و قانونگذاری، تغییر کردار سازمانی، آموزش ارائه دهندگان خدمت، ارتقاء آموزش اجتماعات و تقویت دانش و مهارت فردی از جمله مداخلات پیشگیرانه در بخشهای مختلف جامعه محسوب می شود که با به کارگیری این مداخلات می توانند از اعتیاد و سایر مشکلات اجتماعی جلوگیری کنند.
توسعه و پیشرفت کشور مستلزم فراهم کردن زمینه مشارکت خلاق ، واقعی و سازمان یافته مردم است.
مردم به عنوان سرمایه اصلی توسعه برای مشارکت در دستیابی کشور به این مهم باید از نظر روحی و جسمی سلامت باشند. از این رو ، اعتیاد به مواد مخدر با توجه به اینکه سلامت بخشی از سرمایه انسانی کشور را از بین می برد ، به عنوان مانع توسعه به شمار می رود و ضروری است برای رفع آن برنامه مشخصی در چارچوب مفاد برنامه های توسعه کشور تدوین تا در تحقق اهداف توسعه تسریع شود. در این مقاله به نقش سازمان های مردم نهاد در مبارزه با مواد مخدر و بررسی مبانی قانونی این سازمان ها خواهیم پرداخت.

● بررسی مبانی قانونی سازمان های مردم نهاد
▪ ماده ۱۴۰ قانون برنامه چهارم توسعه:
ماده ۱۴۰ قانون برنامه چهارم توسعه به جلب مشارکت تشکل های غیر دولتی به صورت عام اختصاص یافته ، مفاد این ماده به شرح زیر است:
به دولت اجازه داده می شود ، به منظور توسعه بخش خصوصی و تعاونی و جلب مشارکت تشکل های غیر دولتی و سایر بخش های جامعه مدنی در اداره امور کشور و افزایش کارآمدی مدیریت دولتی در مواجهه با چالش ها و استفاده از فرصت ها و منابع ملی اقدام های زیر را انجام دهد:

الف) کمک به ایجاد و توسعه قانون مندی نهادهای غیر دولتی لازم برای توسعه کارآفرینی ، ترویج فرهنگ خدمت ، توسعه سلامت و شفافیت اداری و حفاظت از محیط زیست و ارتقای استانداردهای زیست محیطی و سلامت مردم برمبنای هدف محوری و مسوولیت پذیری.

ب) تشکیل واحد سازمانی مناسب ، برای تقویت و حمایت از بخش غیر دولتی ، در زمینه های نهاد سازی ، آموزش ، ایجاد تسهیلات ، توجیه و رفع موانع اداری در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و تمام وزارتخانه ها و سازمان های مستقل دولتی از محل پست های سازمانی موجود.

▪ آئین نامه اجرایی تاسیس و فعالیت سازمان های غیر دولتی
این آئین نامه به استناد اصل ۱۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۸/۵/۸۴ به تصویب هیات وزیران رسیده و شامل ۵ فصل ، ۳۳ ماده و ۳۲ تبصره است :

فصل اول با عنوان کلیات به تعریف مفاهیم به کار رفته در آئین نامه ، مشتمل بر تعریف سازمان های غیر دولتی ، اهداف ، نوع مشارکت ، پروانه فعالیت ، مراجع نظارتی ، ابعاد حقوقی و موضوع فعالیت سازمان غیر دولتی است.

فصل دوم با عنوان حقوق و تکالیف ، مشتمل بر فعالیتها ، چگونگی نحوه ارائه گزارش عملکرد اجرایی و مالی ، نحوه تامین منابع هزینه ها ، چگونگی تقسیم دارایی ، دریافت کمک از مجامع رسمی بین المللی و منطقه ای و آژانس های وابسته به سازمان ملل ، تسهیلات لازم برای بازرسان مراجع نظارتی مربوط ، رعایت قوانین و مقررات و الگوهای رفتاری نهادهای مدنی ، نحوه دسترسی به اطلاعات موجود در موسسه های عمومی ، نحوه واگذاری وظایف امور و فعالیت های قابل واگذاری دستگاههای اجرایی به سازمان های غیر دولتی و حقوق قضائی می شود.
فصل سوم به صدور پروانه فعالیت ، شرایط هیات موسس ، شرایط عضویت در شبکه های سازمان های بین المللی ، مدارک مورد نیاز برای دریافت پروانه فعالیت ، مفاد اساسنامه ، مجمع عمومی و هیات امنا و چگونگی تغییرات مفاد اساسنامه اختصاص یافته است.

فصل چهارم مرتبط با امر نظارت است . در این فصل وظایف مراجع نظارتی استان ، شهرستان ، فرا استانی و ملی ، نحوه برخورد مراجع نظارتی با متخلفان از مقررات ، نحوه صدور مجوز فعالیت سازمان های غیر دولتی خارجی و بین المللی در ایران و نظارت بر آنها بیان شده است. فصل پنجم نیز مشتمل بر سایر مقررات نظیر تطبیق سازمان های غیر دولتی با این آئین نامه ، انحلال و مرجع صدور پروانه می شود.

در بند ۹ ، سیاست های کلی مبارزه بامواد مخدر مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام که با تایید مقام معظم رهبری به سران سه قوه برای اجرا ابلاغ شده به موضوع مشارکت مردم اختصاص یافته است . در این بند آمده است : « اتخاذ تدابیر لازم برای حضور و مشارکت جدی مردم و خانواده ها در زمینه های پیشگیری ، کاهش آسیب و درمان معتادان »

▪ جزء ۶ بند «ز» ماده ۹۷ قانون برنامه چهارم توسعه
در جز ۶ بند «ز» ماده ۹۷ قانون برنامه چهارم توسعه به طور خاص به تقویت نقش مردم و سازمان های غیر دولتی در امر پیشگیری و مبارزه با اعتیاد اشاره شده است.

گزارش عملکرد و فعالیت های در دست اجرای ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۳۸۵
دفتر مشارکت های مردمی و تشکل های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر به عنوان دفتر تخصصی گسترش و توسعه سازمان های مردم نهاد در امر مبارزه با مواد مخدر به ویژه برنامه های پیشگیری ، درمان ، بازتوانی و کاهش آسیب معتادان است.
از اقدام های عمده این دفتر علاوه بر امور جاری می توان به موارد زیر اشاره کرد:

▪ تهیه طرح گروه مشاوران سازمان های مردم نهاد
طرح با هدف استفاده از تجارب و اندوخته های علمی و عملی آنان برای کمک به جامعه و دولت است که در حال حاضر با شرکت نمایندگان ۹ سازمان مردم نهاد ، فعالیت های خود را در حوزه تخصصی آغاز کرده است.

▪ تهیه بانک اطلاعات سازمان های مردم نهاد:
این طرح با هدف دستیابی به اطلاعات لازم شامل مشخصات کامل سازمان های مردم نهاد در سراسر کشور نظیر مشخصات کلی ، اساسنامه ، مجوز و … است . در این طرح تاکنون مشخصات بیش از ۶۰۰ سازمان مردم نهاد گردآوری شده است.

● طرح برگزاری جشنواره سراسری قدردانی از سازمان های مردم نهاد در حوزه های پیشگیری ، درمان و کاهش آسیب:
هدف این طرح ترسیم وضعیت ارتباطی دوسویه میان سازمان های مردم نهاد و ستاد و همچنین انتقال خواسته ها ، برنامه ها و سیاستهای ستاد به سازمان های یاد شده است. در این طرح ضمن انجام فراخوان از طریق جراید کثیر الانتشار و تلویزیون و همچنین مکاتبه با تمام سازمان های مردم نهاد ، سازمان های دولتی مرتبط ، شورای هماهنگی و رابطان مراکز استانی ، گزارش عملکرد بیش از ۲۰۰ سازمان مردم نهاد گردآوری شده و مراحل داوری آن در حال انجام است.

تهیه و تدوین آئین نامه نحوه اعطای کمک های مالی و نظارت و ارزیابی بر سازمان های مردم نهاد:
سازمان های مردم نهاد و فعال در امر اجرای برنامه های مبارزه با مواد مخدر به طور قابل توجهی گسترش یافته اند و نقش آفرینی مهمی در این ارتباط دارند. رویکرد ستاد ، استفاده بهینه از ظرفیت ها و توانایی های بالقوه و بالفعل این سازمان ها و گروه های فعال مردمی است. این سازمان ها به عنوان عوامل اجرایی و عملیاتی دولت می توانند کمک بزرگی به اجرای راهبردها و سیاست های برنامه های اجرایی مبارزه با مواد مخدر باشند. این سازمان ها با مشکلات عدیده ای از جمله کمبود نیروی انسانی متخصص ، نداشتن ساختار منسجم ، کمبود توانایی های تکنیکی و مالی و … روبه رو هستند . بنابر این با توجه به آئین نامه نحوه اعطای کمک های مالی به این سازمان ها که مصوبه ستاد مبارزه با مواد مخدر است ، نسبت به تهیه آئین نامه جدید نحوه اعطای کمک های مالی و نظارت و ارزیابی سازمان های مردم نهاد اقدام شده است که پس از انجام مراحل کارشناسی برای طرح و تصویب در ستاد ارائه خواهد شد.

● پیشنهادات:
در عرصه مبارزه با مواد مخدر به طور حتم دولت که وظایف سیاست گذاری ، برنامه ریزی ، هدایت ، هماهنگی و نظارت را به عهده دارد در اجرا به تنهایی قادر به انجام وظایف خود نخواهد بود و ضروری است از مشارکت فکری ، عملی و مالی مردم در قالب تشکل های سازمان یافته استفاده کند. در این راستا به منظور جلب مشارکت گسترده مردم پیشنهادهای زیر ارائه می شود:
ـ زمان بندی صدور پروانه سازمان های مردم نهاد از سوی وزارت کشور و سایر دستگاههای اجرایی حداکثر در سه ماه
ـ تصویب آئین نامه جدیدنحوه اعطای کمک های مالی و نظارت و ارزیابی بر عملکرد سازمان های مردم نهاد از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر
ـ انتشار مجدد ماهنامه همراه به عنوان نشریه توانمند سازی سازمان های مردم نهاد فعال در پیشگیری از مواد اعتیاد آور
ـ تشکیل شبکه سازمان های مردم نهاد و فعال در امر مبارزه با مواد مخدر
ـ انجام پژوهش های لازم در زمینه استفاده از تجارب بین المللی و داخلی برای توسعه سازمان های مردم نهاد.
امید است با گسترش و توسعه مشارکت سازمان های مردم نهاد ، برنامه ها و فعالیت های پیش بینی شده در اسناد قانونی مبارزه با مواد مخدر با انسجام و کیفیت مناسب تری تحقق یابد.

نگارنده:
اسماعیل خانجانی
کارشناس پیشگیری اداره بهزیستی محلات