سیستم های شهری (urban systems) و کارکردهای آن تأثیر اساسی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. برنامه ریزی و مدیریت شهری (urban management) مناسب میتواند فرصت تعامل افراد، کار، دستیابی به خدمات عمومی، نشاط اجتماعی و فعالیتهای فرهنگی را افزایش دهد. سرمایه گذاری در نواحی شهری و به طور خاص تقویت زیرساخت های شهری زمینه رشد فراگیر، کاهش فقر شهری (urban poverty) و انعطاف پذیری اجتماعی را ممکن میسازد. پروژه های شهری دارای درجه بالایی از پیچیدگی، تعداد زیادی سهامدار که گاه دارای تعارض در منافع هستند و نیز اختلاف نظر در درک مفاهیمی همچون نیازها و ظرفیتهای شهری است؛ اجرا کنندگان پروژه های شهری باید به میزان این پیچیدگی ها حساس بوده و شرایط بهتری را برای مقابله با فقر و تحلیل اجتماعی فراهم نمایند. بر همین اساس پروژه های شهری باید دارای ویژگیهای زیر باشند:
- حداکثر بهره مندی از مزایای پروژه؛
- قابلیت اجرا و مدیریت ریسک و جنبه های منفی پروژه؛
- کمک به کاهش فقر؛
- بهره مندی از حمایت دولت؛
- ارتقای مدیریت شهری.
تقریباً هر پروژه ای از قابلیت کاهش فقر برخوردار است؛ علاوه بر این در هر پروژه ای احتمال ریسک وجود دارد بنابراین در طراحی پروژه های شهری باید ویژگیهای فنی، مالی، اجتماعی و راه حل های سازمانی مورد توجه قرار گیرد.
شهرها از نظر سیاسی، اقتصادی و توسعه فرهنگی متفاوت هستند. با توجه به رشد چالشهای محیطی و اجتماعی شهرها نیازمند توسعه هستند و اداره و مدیریت شهری باید با روش یکپارچه و پایدار انجام گیرد. سیستمهای نامناسب و ناکارآمد شهری هم عامل و هم تقویت کننده فقر هستند. شهرها طی دهه های اخیر توسعه یافته اند و یافتن روشهای مختلفی که دربردارنده ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیطی باشد در مدیریت شهرها بسیار لازم و حیاتی است. امروزه بسیاری از چالشهای شهری در نتیجه حکومتداری ناکارآمد و ضعف دولتهاست. حکومتداری خوب و مؤثر با ارائه خدمات شهری مناسب در کاهش فقر شهری و معضلات حاشیه نشینی نقش اساسی ایفا میکند. ویژگیهای حکومتداری کارآمد در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل شماره (1): ویژگیهای حکومتداری خوب. منبع: بانک توسعه آسیایی (2010)
ساختارهای نهادی ضعیف، سطح پایین هماهنگی ها و شکست پروژه های شهری اغلب به گسترش فقر شهری با ماهیت چندگانه منجر میشود.
تعاریف مختلفی از فقر با توجه به موقعیت اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی ارائه شده است. مارشال (1998) فقر را به عنوان فقدان منابع اولیه و ضروری تعریف میکند؛ این فقدان میتواند جنبه فرهنگی نیز داشته باشد. بین فقر شهری و فقر روستایی تفاوتهایی وجود دارد. مردمان شهری بیش از مردمان روستایی به پول نیاز دارند، اما میزان وابستگی روستائیان به پول با تکیه بر کشاورزی معیشتی و تأمین منابع غذایی تا حد قابل توجهی کاهش می یابد. فقر شهری روز به روز در حال گسترش است و این امر چهره شهرها را با مسائلی همچون حاشیه نشینی و آسیبهای حاصل از آن روبرو ساخته است.
با توجه به تغییرات سریع و پیشرونده جوامع کنونی، مددکاری اجتماعی شهری (urban social worker) با چالشهای بسیاری مواجه است. بدون تردید دانش سنتی مددکاری اجتماعی قابلیت انتقال به گروههای قومی مختلف را ندارد. مهاجران و مددجویان شهری اغلب از مسائلی همچون آسیبهای ناشی از خشونت طی تجارب جنگی، فشارهای مذهبی و خانوادگی، ازدواج تحمیلی و از این قبیل رنج میبرند. مددکاران اجتماعی در چنین بافت متنوعی از قومیتها و مسائل مختلف، با چالشهای جدیدی روبرو بوده و نیازمند منابع کافی و در دسترس و روشهای نوین در کار حرفه ای خود هستند. همراه با تغییرات جمعیتی در شهرها، فعالیتهای مددکاران اجتماعی نیز تغییر مییابد؛ از این رو مددکاران اجتماعی برای اینکه بتوانند همگام با تغییرات اجتماعی گام بردارند، باید روشهای قدیمی را محدود کرده و در جستجوی روشهای نوینی باشند که به درک واقعیت جامعه کمک می نماید (گلدف، 2011: 32- 36). مددکاران اجتماعی با افراد و اجتماعات گوناگون در تعامل هستند و همچنین با سطوح مختلف سیاستهای محلی، ملی و بین المللی آشنایی دارند. بنابراین بر مددکاران اجتماعی لازم است که از نقش دولت در بهبود شرایط اقتصادی- اجتماعی مردم غافل نبوده و بر پایداری عوامل اساسی ای که منجر به کاهش فقر میشود، همت گمارند. مسائل و مشکلات مردم نباید تنها به دولت و نهادهای دولتی واگذار شود، بلکه باید ظرفیتهای اجتماعی نیز لحاظ گردد. صدای مردم و نیازهای آنان در جامعه باید توسط مسئولان شنیده شود و به آن پاسخ داده شود تا مردم امید، آرامش، لذت، صلح و شادی را تجربه نمایند.
مددکاران اجتماعی با استفاده از رویکرد سیستمی میتوانند ابعاد متخلف شهر از جمله جنبه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را لحاظ نمایند و در مسیر رشد و توسعه شهری و پایداری آن گام های مؤثری بردارند. بدون شک نگاه سیستماتیک به کالبد شهری، چهره آسیبهای اجتماعی را در منظر مددکاران اجتماعی برجسته میسازد و برای کاهش و پیشگیری از آن از طریق برنامه ریزی اجتماعی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت و کار جامعه ای مشارکت محور میتوانند گامهای مؤثری بردارند. مددکاران اجتماعی با تکیه بر شناخت نیازهای گروههای خاص و اقدام جهت تأمین این نیازها میتوانند در کاهش فقر شهری کمک کننده باشند. از جمله گروههایی که نیازمند توجه خاص هستند عبارت اند از:
- گروههای حاشیه نشین و مسائل ناشی از حاشیه نشینی؛
- کودکان کار و ساماندهی آنان در سطح شهر؛
- معتادان و کارتن خوابان؛
- سالمندان و توجه به نیازهای رفاهی- مراقبتی؛
- زنان سرپرست خانوار، اشتغال و رفاه؛
- معلولان و فضای شهری و تحرک اجتماعی؛
- جوانان و جذب مشارکت و توانمندیها؛
- بیماران خاص، بهزیستی و سلامت؛
- شهروندان، سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی.
شناخت مددکاران اجتماعی از ظرفیتها و قابلیتهای طبیعی و انسانی موجود در بافت شهری و گروههای مختلفی که شاکله ساختار اجتماعی بر آن بنا شده است در توسعه شهری نقشی حائز اهمیت دارد و با تکیه بر همین شناخت میتوان منابع و امکانات اجتماعی را در خدمت تأمین نیازهای شهروندان و ارتقای کیفیت زندگی آنان اختصاص داد. رشد شهرنشینی در ایران و به تبع آن رشد آسیبهای اجتماعی، کالبد شهری را در معرض چالشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار داده است و پیشگیری و کاهش آسیبهای نوظهور نیازمند دانش و تخصص در این زمینه است. مددکاران اجتماعی بنا به ماهیت دانش التقاطی و احاطه بر مسائل مختلف اجتماعی به خوبی قادرند در مسیر جذب مشارکتهای مردمی، افزایش سرمایه اجتماعی، ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، ارتقای روابط انسانی و توانمندسازی افراد اقدام کنند و طرحی نو در مدیریت شهری دراندازند.
نویسنده: کبری واعظی؛ کارشناس ارشد مددکاری اجتماعی
پایگاه اطلاع رسانی مددکاران اجتماعی ایران
References
- Asian Development Bank (2014). Poverty and Social Dimensions in Urban Projects. Publication Stock No. TIM146863-2.
- Geldof, D (2011). New challenges for urban social work and urban social work research, European Journal of Social Work, 14(1): 27- 39.
- Iravani, MR. Azarpoor, M. Hassan Nazhad, M (2010). The Role of Social Workers to Solving Problems of Marginalization, 1(2): 331- 336.
- Jacqueline, M (2015). What are the Unique Differences Between Urban and Rural Social Work Practice? www. Social work degree guide. com
- Ngun ceu thang, H. Thi Tung Uyen, N. Mungai, Nw (2014). What Constitutes Poverty in Myanmar? The Social Work Appraisal. International Journal of Social Work and Human Services Practice, 2(2): 10- 15.
