آسیب اجتماعی در خانواده چه روابطی را تحت تأثیر قرار می دهد و ویژگی های خانواده های دارای تاب آوری چیست؟
گردآورنده: مینا دشتبالی، مددکار اجتماعی کودک و نوجوان
آسیب های اجتماعی خانواده شامل آسیب های تهدیدکننده زندگی و یا وقایع خشونت آمیزی است که برای یکی از اعضای خانواده یا تمام اعضاء اتفاق می افتد و عملکرد بهینه خانواده را مختل میکند و با واکنش های ناشی از استرس همراه است. همچنین به دلیل وجود موقعیت های ناامن برای خانواده باعث ایجاد صدمات زیاد به خانواده و کاهش ثبات آن میشود.
خانواده ها آسیب های متفاوتی را تجربه می کنند که بسته به قومیت، فرهنگ و سن فرزندان، و همچنین نحوه مقابله با آسیب و بازیابی خود متفاوت است. با این حال برای برخی خانواده ها استرس و فشار بیش از حد موجب ایجاد حس تنهایی و توانایی محدود در حفظ عملکردهای حیاتی می شود. همچنین اعضای خانواده نیز واکنش های متفاوتی در مواجه با آسیب های خانواده نشان می دهند که بسته به سن، سطح و نوع آسیب، پیش زمینه روحی و همچنین نوع تعاملات و ارتباط با دیگر اعضاء خانواده، متفاوت است. تحقیقات نشان می دهد که آسیب در تمام سطوح خانواده تأثیرگذار است:
- روابط والدین و فرزندان: در معرض آسیب قرار گرفتن، نقش بسیار مهمی در تنظیم روابط والدین و فرزندان دارد. واکنش های مراقبتی و موثر والدین در چنین شرایطی میتواند بسیار موثر باشد اما از سویی ممکن است در چنین شرایطی استرس والدین، انزوا و خشم آنها که ناشی از آسیبهای به وجود آمده است باعث شود تا والدین وقت کمتری را به مراقبت از کودکان اختصاص دهند که باعث کاهش بهبود اوضاع خواهد شد.
- کودکان، نوجوانان و والدین: هر یک به شکلی ممکن است تحت تأثیر استرس های پس از سانحه قرار گیرند. ممکن است این افراد در مواجه با آسیبهای خانواده پس از مدتی قدرتمند شوند و با تاب آوری و تمرین های مداوم از استرس های موجود گذر کنند اما در شرایطی دیگر امکان دارد که این افراد در مواجه با آسیبهای ناشی از مسائل خانواده توانمندی های خود را از دست داده و در مشکلات روحی و روانی بیشتری غرق شوند.
- روابط خواهر و برادری: در حالی که روابط خواهر و برادری در بسیاری از آسیبها می تواند به عنوان یک اهرم محافظتی به کودکان و نوجوانان کمک کند اما گاهی به علت عدم وجود احساسات عمیق و یا وجود تاثیرات منفی ناشی از آسیب اجتماعی در خانواده، درگیری بین خواهران و برادرها شدت می یابد. همچنین اگر خواهر و برادری در یک خانواده تحت تاثیر مستقیم یک آسیب نباشند، ممکن است دچار اختلال آسیب زای ثاویه قرار گیرند که نه تنها روابط آنها با یکدیگر را تحت تأثیر قرار میدهد بلکه مشکلاتی را برای آنها در خانه و مدرسه به وجود خواهد آورد.
- روابط صمیمی بزرگسالان: این روابط در یک خانواده می تواند منبع موثر و قدرتمندی برای مواجه با آسیبها باشد اما در عین حال بسیاری از افراد به ویژه والدین در شرایط آسیب زا و وجود استرس های ناشی از آسیب در خانواده از ابراز احساسات خود پرهیز می کنند و یا مهارتهای لازم برای حل مسئله را ندارند که این مسئله باعث به وجود آمدن سطوحی از درگیری و خشونت در خانواده می گردد.
- روابط خانوادگی گسترده: این نوع روابط می تواند منابع پایداری را در قالب آداب و رسوم خانوادگی، حمایت عاطفی، و مراقبتهای ویژه ارائه دهد. اما در برخی خانواده ها که دچار آسیبهای اجتماعی شده اند ممکن است موضوع به شکل دیگری پیش رود. ممکن است برخی اثرات آسیبهای اجتماعی به ویژه آسیبهای نسلی، در روابط گسترده خانوادگی منتقل گردد و اثرات آن بر نسلهای بعدی خسارات زیادی داشته باشد.
توجه داشته باشید که موارد مذکور همچنین بر یکدیگر تأثیرگذار هستند و در مجموع مُدلی از آسیب خانواده را تشکیل می دهند که به طور مثال آسیب زمینه ای در خانواده منجر به تاثیر بر واکنش های کودکان و نوجوانان می گردد و همین واکنشها روابط خواهر و برادری را مورد آسیب و تاثیر قرار خواهد داد. روابط ایمن در خانوده و حفاظت و مراقبت میتواند به خانواده ها در حفظ عملکرد و یا بهبود آنها در آسیبها کمک کند. عوامل آسیب زا و مواجه با آنها ممکن است تعاملات تعارض آمیز و یا اعمال خشونت در خانواده را به همراه داشته باشد و توانایی خانواده ها در سازگاری و به دست آوردن احساس امنیت، ثبات و بهزیستی را به خطر بیاندازد.
افزایش آگاهی از تأثیر آسیبهای اجتماعی بر خانواده ها و همچنین نقش مهمی که خانواده ها در کمک به کودکان در بهبودی و گذار از دوران پس از آسیب دارند، باعث میشود تا خانواده و آموزش تاب آوری به آنها را در مرکز خدمات ناشی از آسیب مددکاران اجتماعی قرار دهیم. وقتی خانواده ها در استرس ها و بحرانهای ناشی از آسیب اجتماعی قرار می گیرند، در صورت وجود مهارت های لازم در استفاده بهینه از آداب و رسوم، تعاملات، احساسات مثبت و مهارت هایی نظیر حل مسئله و تاب آوری، مدیریت استرس و برنامه ریزی برای حل مشکلات اتفاق خواهد افتاد.
تاب آوری خانواده:
تاب آوری خانواده عبارت است از توانایی یک خانواده در از سرگیری و حفظ عملکرد بهینه و موثر در مراقبت از اعضای خود به دنبال بروز یک آسیب و درگیر شدن با حوادث آسیب زا. تاب آوری خانواده به چند عامل مهم بستگی دارد:
- چالش های ناشی از عوامل استرس زای فعلی
- سطح استرسی که از قبل موجود بوده است و در زندگی روزمره نمود داشته است
- مهارت های برخورد و مقابله با مشکلات در خانواده
- منابع در دسترس خانواده و اعضای آن و همچنین منابعی که جامعه در دسترس خانواده قرار داده است
باید توجه داشت زمانی که خانواده با تغییرات ویژه مواجه می گردد، دچار استرس و درگیر در آسیب می شود و یا در مواردی که مراقبتهای خاصی را به اعضای خود که دارای نیازهای ویژه هستند، ارائه می دهد، می توان گفت که وقایع استرس زا چالش های متفاوتی را نشان می دهند. به طور مثال در شرایط بروز آسیب، شرایط، نیازها، منابع، مسئولیت ها و وظایف برای خانواده هایی که دارای فرزند ناتوان هستند با خانواده ای که فرزند خردسال و یا دارای سالمند هستند کاملا متفاوت است. بنابراین می توان گفت که نقش ها و منابع با تغییر در ترکیب خانواده تغییر خواهد کرد. زمینه های اجتماعی و فرهنگی نیز می تواند در میزان مقاومت و تاب آوری خانواده تاثیر بگذارد. عوامل استرس زا در سطح جامعه مانند فقر و خشونت نیز بر این تاب آوری در خانواده بسیار موثر است.
انواع استرس آسیب زا که می تواند بر عملکرد خانواده تأثیر بگذارد:
برخی از حوادث آسیب زا ممکن است توسط تمام اعضای خانواده تجربه شود، برای مثال بلایای طبیعی، حوادثی مانند جنگ، حوادث تروریستی و یا خشونت در اجتماع یا خانواده. گاهی استرس آسیب زا به دلیل سطح بالای استرس در جامعه از سویی و از وقوع بلایای طبیعی از سویی دیگر است. مانند خانواده هایی که با فقر و خشونت در جامعه درگیر هستند و استرس ناشی از یک واقعه آسیب زای بزرگ مانند یک فاجعه طبیعی میتواند با آن ترکیب شود و به تولید یک بحران روانی پس از حادثه بیانجامد. گاهی اوقات یک رویداد در ابتدا بر یکی از اعضای خانواده تأثیر میگذارد، اما در نتیجه باعث تأثیر آن در کل خانواده می شود، به عنوان مثال بحران پزشکی یا قربانی شدن یک عضو خانواده می تواند زندگی یک خانوده را مختل کند. غالباً وقایع استرس زا یا آسیب زا دارای تأثیرات متفاوتی بر افراد مختلف در خانواده است. با این حال، تاب آوری در خانواده، به توانایی حفظ کارکردهای خانواده از جمله ارائه پشتیبانی و حمایت برای همه اعضای خود اشاره دارد. همچنین تاب آوری فردی در واقع توانایی یک کودک یا بزرگسال در سازگاری موثر و یا بازیابی وضعیت خود در پی رخداد یک حادثه آسیب زا و یا انباشت شرایط نامطلوب است. یکی از عوامل مهمی که باعث ایجاد تاب آوری در کودکان می شود حضور یک فرد بزرگسال حمایتگر است. پس از وقوع یک فشار روانی یا فقدان در خانواده، تاب آوری خانواده شامل حفظ عملکرد خانواده تا حد ممکن و در چهار مورد اصلی زیر است:
- مراقبت از اعضاء آسیب پذیرتر (سالمندان، کودکان، افراد ناتوان).
- تربیت و پرورش جوانان
- حفظ سلامت اعضاء
- پشتیبانی اقتصادی
چه ویژگی هایی به افزایش تاب آوری خانواده کمک می کند؟
خانواده هایی که انعطاف پذیر هستند و تاب آوری بیشتری دارند، تمایل دارند ویژگی های زیر را با یکدیگر به اشتراک بگذارند:
– آنها اعتقاد و نگرشی دارند که مقابله را تسهیل می کنند.
– آنها تمام تلاش خود را برای حفظ روال های معمول زندگی و مناسک وآداب و روسوم انجام می دهند اما در این بین این کار را با انعطاف پذیری انجام می دهند.
– آنها از مهارت ارتباط موثر در تبادل اطلاعات و احساسات استفاده می کنند.
– آنها از مهارت حل مسئله و سازگاری با شرایط به شکل مثبت استفاده می کنند.
به احتمال زیاد خانواده های دارای نگرش و باور دارای تاب آوری بیشتری هستند و رویکردهای آنها به شرایط سخت شامل موارد زیر خواهد بود:
- به شرایط بحرانی به عنوان چالش هایی نگاه می کنند که قرار است تمام اعضای خانواده با آن مواجه شوند و در خلال بحران یکدیگر را حمایت کنند و نیازهای یکدیگر پاسخ دهند.
- خانواده دارای امید واقعی است. به این معنا که امید را برای اعضا به این دلیل نگه می دارد که به نتایج دلخواه و امکانپذیر برسند. اما توانایی جابجایی اهداف را در موقعیت های غیرقابل تغییر حفظ می کند و انجام می دهد. به طور مثال ممکن است یک خانواده با بازسازی خانه خود که به علت سوانح طبیعی ویران شده است مواجه باشد. امید به بازسازی و شروع یک زندگی جدید. اما از سویی خانواده با این مسئله مواجه خواهد شد که تعمیر و بازسازی با خطر وقوع مجدد این سانحه در آینده همراه است، بنابراین وجود امید واقعی و جابجایی اهداف در موقعیت های غیرقابل تغییر آنها را بر آن می دارد تا در موقعیت خود حل مسئله جدیدی را مطرح کنند و آن حل مسئله ممکن است جابجایی باشد.
- در صورت وجود نگرش و باور خانواده در مواجه با بحران از سرزش خود، احساس شرم و گناه پرهیز خواهد کرد.
- همچنین خانواده در اتصال به گروه های اجتماعی، ارزشمدار و مذهبی و معنوی در شرایط درگیر شدن با بحران امتناع نمی کند.
- خانواده با وجود نگرش و باور قادر خواهد بود تا در بحران و مصیبت معنای مثبتی را ترسیم کند که امید به آینده را نوید خواهد داد، مثلاً به اعضای خود خواهد گفت که: “با گذشت زمان خانواده ما قوی تر خواهد شد چو ما برای آن روز تلاش میکنیم”.
خانواده های دارای تاب آوری بالا تا حد امکان روال های روزمره، آیین ها و نقش های خانوادگی را حفظ می کنند اما آنها برای هر گونه تغییرات کوتاه یا بلند مدت، تنظیمات جزئی و تغییرات عمده، آمادگی لازم را دارند و برای بهبود شرایط این تغییرات را می پذیرند.
- روال های روزانه شامل ساعات خواب، وعده های غذایی، فعالیت های تفریحی و سایر فعالیت های روزانه است که در صورت نبود والدین به علت درگیری در بحران، توسط دیگر مراقبان کودک و نوجوان انجام می پذیرد.
- آیین ها و مراسمی که در افزایش امید و یا کاهش استرس اعضای خانواده موثر هستند مثل گذشته انجام می پذیرند اما اگر شرایط بحرانی اجازه انجام آنها را نمی دهد خانواده ها به منظور حفظ آرامش در خانواده، بخشی از مناسک را اجرا می کنند و یا اینکه مراسمی را با قدری تغییر اجرا می کنند.
- در شرایط بحرانی ممکن است تا حدودی نقش اعضاء در خانواده دچار تغییر شود. مثلا کودکان نیز مجبور به پذیرش نقش و مسئولیت هایی شوند که در گذشته نداشتند. خانواده هایی که تاب آوری بالایی دارند به اعضاء خود ضمن حفظ هویت و نقشهای قبلی و حریم خصوصی آنها، این اطمینان را می دهد که با کمک و مدیریت اعضاء شکلات حل خواهند شد.
خانواده هایی که تاب آوری بالایی دارند اطلاعات لازم را با اعضای خانواده به اشتراک می گذارند اما مراقب هستند که ارائه اطلاعات به شیوه هایی انجام شود که برای کودکان مناسب باشد:
- محدودیت در گفتگو با بزرگسالان از سویی و در معرض اخبار و فضاهای مجازی قرار گرفتن از سوی دیگر، باعث می شود تا کودکان دچار سردرگمی و استرس مضاعف شوند. در خانواده هایی که سطح تاب آوری بالا است بزرگسالان نگرانی های کودکان را می شنوند، سطحی از اطلاعات موثق و صحیح را به آنها می دهند، در مورد شایعات با آنها صحبت می کنند، نیازهای آنها را بررسی می کنند و به سوالات آنها پاسخ می دهند.
- خانواده هایی که تاب آوری دارند ضمن آگاهی از اختلافات فردی و تفاوت های موجود و همچنین ضمن احترام متقابل و تحمل احساسات منفی، اجازه می دهند تا سایر اعضاء طیف وسیعی از احساسات و نگرانی های خود را ابراز کنند. به طور مثال پس از یک فقدان و از دست دادن یک فرد عزیز، خانواده متوجه می شود که برخی فعالیت ها برای بعضی اعضاءخانواده یادآور فرد از دست رفته و خوشایند است اما برای برخی اعضاء دیگر مایه نگرانی و ناراحتی است. بنابراین خانواده تاب آور سعی میکند تا فرصت هایی را برای بیان احساسات و فعالیت های مثبت دیگری فراهم کند.
با استفاده از مهارت های حل مسئله، خانواده های تاب آور توانایی شناسایی مشکلات را دارند و از راهکارهای مقابله ای مناسب از جمله شناسایی و دسترسی به منابع مناسب در خانواده و همچنین در صورت لزوم درخواست کمک از خانواده گسترده، استفاده می کنند.
- اعضای خانواده ممکن است در خلال درگیری با آسیب یا فقدان یکی از اعضاء، مجبور به مواجه با افرادی خارج از دایره اعضای خانواده شوند (مثلاً مأمور پلیس یا دیگر افراد اداری) و این موضوع آنها را بر آن دارد تا انعطاف پذیری و تحمل بیشتری برای مواجه داشته باشند.
- همچنین در بسیاری از مسائل و مشکلات روانی ناشی از آسیبهای اجتماعی و همچنین سوگ، اعضای خانواده تاب آور به مهارت حل مسئله و گفتگو روی می آورند تا مسائل را یکی پس از دیگری حل کنند.
- خانواده تاب آور همواره سعی در افزایش مهارت های ارتباطی خود دارند و همچنین بنابر تغییرات در وضعیت روحی و روانی اعضاء خود، مشورت با افراد حرف های برای دریافت خدمات مورد نیاز سلامت روانی را فراموش نمی کنند.
با توضیحات داده شده می توان گفت که مشاهده تاب آوری خانواده به عنوان یک اهرم حفظ و یا ترمیم تعادل بین خواسته ها و عوامل استرس زا و منابع و استراتژی های مقابله ای، باعث می شود تا مددکاران اجتماعی با استفاده از مداخلات لازم در افزایش تاب آوری خانواه ها در شرایط بحرانی تأکید کنند. این کار به خانواده ها کمک می کند تا:
- تعداد و شدت عوامل استرس زا را کاهش دهند
- استراتژیهای مقابله ای خود را افزایش داده و یا بهبود بخشند
- دسترسی به منابع لازم را افزایش دهند
- وضعیت بحرانی را دوباره ارزیابی کنند و انتظارات از خودشان و شرایط را مجددا تنظیم کنند.
منابع:
- از مجموعه درس های کلاس های آنلاین، مقطع فوق لیسانس، دانشگاه لوییویل ایالت کنتاکی آمریکا، پروفسور جولیت وگل[۱]، ۱۸ MAY
[۱] Juliet Vogel
