از پردازش آگاهانه تا خودکار

یک دسته از مراجعین و معلولان که نیاز به توجه ویژه و بسیار تخصصی دارند افراد دارای آسیب مغزی هستند. این گروه از افراد متناسب با ناحیه یا نواحی مورد آسیب نقصهای مختلف و بعضاً متنوعی را ممکن است بروز دهند که این امر لزوم خدمات بهنگام توانبخشی شناختی را در کنار سایر مداخلات بسیار پررنگ می کند. معمولاً سطح اول مداخلات فرایندهای شناختی سطوح پایین توجه و تمرکز از جمله توجه پایدار بوده و با ارتقای آنها و حافظه و قسمت ها و انواع آن، در صورت لزوم کار با عملکردها و مهارتهای اجرایی مغز متناسب با مورد میتواند ادامه یابد. فعالیتهای شناختی از توجه گرفته تا عملکردهای شناختی همه و همه در راستای انجام فعالیتهای مورد هدف می باشند تا اشخاص را قادر به انجام کاری کنند که شخص میخواهد. در این بین ممکن است مشکلاتی در راستای فرایند توانبخشی در یادگیری مهارت های بعدی و تعداد بیشتری از عملکردهای روزمره ایجاد شود. به عبارت دیگر شخص با یادگیری و روند متناسب پیشرفت چند مهارت ابتدایی در یادگیری مهارتهای جدید تر به همان شکل و سرعت عمل نکند.
یکی از مسایلی که میتواند در این راستا بسیار اثر گذار باشد بحث انواع پردازش از نظر آگاهانه یا خودکار بودن است که در ادامه به توضیح آن میپردازیم.
وقتی ما مهارتی مانند رانندگی را ابتدا یاد میگریم با توجه و تمرکز بیشتر و با استفاده از دقت بسیار سعی در انجام آن به شکلی دقیق و درست میکنیم که در ابتدا حتی شاید نیازمند مرور ذهنی مراحل به حرکت در آوردن ماشین باشیم و بسیار روی آن تمرکز می کنیم اما با گذشت زمان توجه در انجام این مهارت از سطوح پایینی به سمت سطوح بالایی مثل توجه تقسیم شده حرکت می کند که نتیجه آن انجام رانندگی و اطلاعات مربوطه به شکلی خودکار تر است و شخص کم کم بدون اینکه نیاز به تمرکز مداوم جهت مثلاً زمان تعویض دنده داشته باشد همزمان با رانندگی قادر است با دیگران نیز صحبت کند و موسیقی گوش دهد. این فرایند (حرکت از پردازش آگاهانه به پردازش خودکار) سبب می شود تا ظرفیت انواع توجه به ویژه توجه پایدار جهت شروع و یا یادگیری سایر فعالیت ها به میزان بیشتری خالی بماند و شخص بتواند بدون اضافه بار در توجه خود سایر موارد را بیاموزد اما در افراد معلول دارای آسیب مغزی شواهد نشان دهنده حتی بازگشت پردازش های خودکار به سطح پردازش های آگاهانه است که این سبب می شود تا آنها فعالیتهای گذشته خود را مجبور شود با صرف توجه بیشتر و آهسته تر انجام دهند به عبارت دیگر دارای پردازشی آگاهانه باشند. نتیجه اینکه میزان بیشتری از توجه پایدار به کار گرفته می شود و مقدار کمی ازآن برای انجام و یا شروع سایر فعالیتها خالی میماند که این امر باعث میشود تا یادگیری و یا بازآموزی سایر فعالیتها به دلیل ایجاد بار اضافه با پیشرفت کمتری ادامه یابند.
بنابراین برای کار با این افراد با ارتقای انواع توجه و تمرکز باید سعی کرد با مد نظر قرار دادان این نکته ظریف مهارت های مورد نیاز را از پردازش آگاهانه به سمت پردازش خودکار به منظور آزاد سازی ظرفیت بیشتر توجه جهت انجام سایر فعالیتها به پیش برد.

نویسنده: فرشاد زارعی | کارشناس ارشد مشاوره توانبخشی از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران، دانشجوی Phd مشاوره دانشگاه خوارزمی