مقدمه:
اعتياد به مواد مخدر مسأله‌ای است كه طيف بسيار گسترده‌ای پيدا كرده است و انسانهای بسياری به دليل استفاده از اين مواد دچار مشكلات حاد زيستی، اجتماعی و روانی مي‌شوند. برای حل مسأله اعتياد در سطح اجتماعی و برای حل مشكل فرد معتاد در سطح فردی و خانوادگی نياز به افراد متخصص با توانائيهای علمی و حرفه‌ای خاص است. حرفه‌ی مددكاری اجتماعی با توجه به روشهای مددكاری فردی، گروهی و جامعه‌ای مسائل اجتماعی و منجمله مسئله اعتياد به مواد مخدر را در سه سطح فرد، خانواده و جامعه مورد تحليل و بررسی قرار می دهد. مددكاران اجتماعی در راستای درمانگری اجتماعی در هر يك از روشهای كار مددكار اجتماعی نظريه‌ها و مهارتهای خاصي را می آموزند و به كار مي‌گيرند. با توجه به نظريه‌های كاركردی و يا تغيير و اصلاح رفتار مددكاری فردی، گروه‌های آموزشي در مددكاری گروهی و نقش آگاه كننده و تسهيل‌كنندگی در مددكاری جامعه‌ای مي‌توان آموزش فرد معتاد در مراكز بهبود يافتگان را مهمترين و اصلي‌ترين وظيفه‌ی يك مددكار اجتماعی دانست. هنگاميكه فرد نسبت به رفتارهای نادرست خود و شيوه‌های نامناسب كنترل محيط از سوی خودآگاهی پيدا كند، برای يادگيری شيوه‌ها و رفتارهای جايگزين آمادگی بيشتری خواهد داشت.
طبق آمار حدود 90 درصد بهبود يافتگان اعتياد كشور دوباره به اعتياد باز مي گردند در حاليكه آمار در سطح بين‌المللی بسيار كمتر از اين رقم است. و اين مسأله نشان می دهد كه نحوه‌ی پايش، نظارت و آموزش‌های ما نياز به بازنگری دارد. متأسفانه با توجه به عدم وجود زيرساخت‌های آموزشی و اجتماعی مناسب و عدم پذيرش مجدد فرد در جامعه نمی توان از نهادها و مسئولين انتظاراتی بيش از توان‌شان داشت بنابراين ضروريست مددكاران اجتماعی در مصاحبه و مشاوره‌های فردی و گروهی فرد بهبود يافته، آموزشها و مهارتهای به خصوصي را لحاظ كنند تا فرد با دانش و آگاهي‌های فردی خود جهت بهبود وضعيت بعد از ترك و تلاش جهت بازگشت به جامعه گام موثری داشته باشد تا جامعه نيز با وی هماهنگ گردد.
بحث
يكي از شيوه‌ها و نظريه‌هاي مهمي كه مددكار اجتماعي مي تواند از آن استفاده كند رويكرد واقعيت درمانی نظريه انتخاب مي‌باشد. اساس واقعيت درمانی به اين اصل كه انسان همواره رفتار خود را انتخاب مي‌كند، استوار است با توجه به همين اصل واقعيت درمانی تلاش مي كند تا افراد مسئوليت اعمال خود را بپذيرند. واقعيت درمانی در واقع روانشناسی كنترل درونی و مثبت‌گراست كه در نظر دارد زمينه های آموزش افراد را برای انتخاب‌های درست به منظور ارضای نيارهای خود را فراهم كند. اين رويكرد اساساً از يك تئوری استراتژيك به نام «تئوري انتخاب» برای كمك به افراد استفاده مي كند. افرادی كه تاكنون از روشهای ناكارآمد برای رسيدن به اهداف خود استفاده كرده اند. روش هايی كه با توجه به زمان، موقعيت، دانش و اطلاعات دوره انتخابی موردنظر، صحيح بوده‌اند و راهی بهتر از آنها نبوده است، چرا كه در صورت وجود انتخاب مي شدند. واقعيت زمانی مجموعه‌ای از تكنيك‌ها و ابزارهايی است برای كمك به افراد، به منظور حركت از رفتارهای ناكارآمد به رفتارهاي كارآمد، از انتخاب‌های مخرب به سازنده، و از همه مهم‌تر از سبك زندگي ناخشنود به سبك زندگي خشنود، هدف آن است كه افراد آموزش‌های لازم را برای انتخاب‌های درست به منظور ارضاي نيارهاي خود، ببينند تا بهتر بتوانند شرايط خشنودي و سعادت را در زندگي خود ايجاد كنند. آموزش نظريه انتخاب به افراد آسيب ديده كه به علت و عوامل زيادی وابسته به مواد مخدر شده اند دريچه نوينی از زندگی و خودشناسی را به آنها مي‌آموزد كه مي تواند در بالا بردن كيفيت زندگي آنها موثر باشد. مددكار اجتماعي در مراكز بازپروری و كلينيك‌های ترك مصرف مواد مي توانند نقش پررنگ و موثری داشته باشد و به فرد بهبود يافته آموزش دهد كه در برابر رفتاری كه انتخاب مي كند مسئول است و نبايد خود را قربانی گذشته و مشكلات موجود در جامعه بداند و طبق اصل اساسی تئوری انتخاب، مددكار اجتماعي بايد بداند نمي تواند فرد را وادار كند كاري را كه نمي خواهد انجام دهد تنها كاری كه مي تواند انجام دهد اين است كه راه بهتری به او بياموزد و او را تشويق كند كه آن را انجام دهد. اگر در فرآيند آموزش و تشويق او موفق عمل كند، احتمال اينكه فرد بهبود يافته، با انگيزه و توان بيشتری به سمت كسب هويت موفق قدم بردارد و كمتر خود را قرباني احساس كند بسيار زياد است. برنامه‌ی آموزشي مي تواند به صورت انفرادی (مصاحبه های فردی) و يا تشكيل گروه‌های 8 نفره باشد كه طي 12 جلسه 90 دقيقه‌ای به مدت 4 هفته (هر هفته 3 جلسه) ارائه شود. آموزش به صورت سخنرانی و پرسش و پاسخ صورت گيرد و مجدداً بعد از 2 ماه پيگيری به عمل آيد كه آيا فرد بهبود يافته توانسته است براساس تئوری انتخاب عمل كند يا خير.
محتوای برنامه آموزشی می تواند اينگونه انتخاب شود:
● ارائه مقدمه ای از نظريه و مرور مختصر چارچوب علمی جلسات آموزشي
● معرفي نظريه انتخاب و گفت و گو در رابطه با نظريه انتخاب و مفاهيم و اصول اصلي آن
● معرفي پنح نياز اساسی كه هر انسانی با آنها به دنيا مي‌آيد و براساس آن رفتار مي كند.
● ارائه اصول و ويژگي هاي حاكم بر نيازهاي ژنتيكي.
● معرفی دنيای مطلوب (كيفي) و كمك به افراد در كشف و شناسايی تصاوير دنيای مطلوب و ارزش‌ها و اصول آن و سپس در صورت مغايرت با واقعيت و ناكارآمدی آنها، تغيير و جايگزيني تصاوير
● معرفي چهار مولفه رفتار كلي و پاسخ به اين سئوال كه مغز ما چگونه كار مي كند.
● معرفي مفهوم مسئوليت‌پذيري، پيامد رفتار و حقوق مسئوليت‌ها
● معرفي انواع رفتارهای موثر و يا غير موثر تكراری و عادتی يا جديد و بازسازی شده.
● معرفي روان شناسي كنترل درونی در مقابل روان‌شناسي كنترل بيرونی
● معرفي نقش بااهميت روابط بين فردی
● معرفی زبان نظريه انتخاب در رابطه با فرزندان و رابطه با همسر
● معرفي هفت عادت مخرب و هفت عادت سازنده و جايگزين آنها
در آموزش تئوري انتخاب ابزار و امكانات فراوانی مانند چارت تئوری انتخاب، كارت توانمندی، دنيای خرس‌های كوچولو و كارت ماشين رفتار وجود دارد كه مي توان در آموزش نظريه از انها استفاده كرد.
نتيجه گيري:
تنها ديدگاهی قادر به درك و فهم پديده اعتياد است و به تبع آن برداشت واقعی تر از معتاد دارد كه همواره فرد، روابط خانوادگی و ساختار اجتماعی را همزمان مورد بررسی قرار دهد و در ارتباطی هماهنگ، شرايط هر يك را شناسايي كند اما به نظر مي‌رسد شرايط حاضر با توجه به مشكلات فراوانی كه فرد بهبود يافته با آن سر و كار دارد بهترين شيوه كمك به فرد برای بدست آوردن كنترل موثر بر زندگي و ارضای مسئولانه نيازهای خود است، در اين شيوه فرد ترغيب مي‌شود تا صادقانه نه ببينند كه واقعاً چه مي خواهد؟ و برای بدست آوردن آن هم اكنون چه می كند؟ در فرآيند واقعيت درمانی، فردی كه در به دست آوردن آنچه می خواهد ناكام شود يا با رفتارهايش ديگران را به زحمت اندازد، ياد مي گيرد خود را ارزيابی كند كه اكنون چه می كند و به واسطه‌ی ارزيابی رفتار خود و نتيجه طبيعی و منطقی آن، مي‌آموزد برای نتيجه بهتر، رفتارهای موثرتر از خود نشان دهد. در اين راه مددكار اجتماعی با بالا بردن سطح دانش فردی و مهارتهای كار با فرد نقش تعيين كننده‌ای خواهد داشت.
مريم سيا‌ه‌پوش
كارشناس مددكاری اجتماعی
از سری مقالات سومین کارزار رسانه ای مددکاران اجتماعی ایران
منابع:
1- ويليام كلسر (بناينگذار واقعيت درمانی و تئوری انتخاب) تهران نشر واژه 1392
2- تئوری انتخاب ويليام گلسر. مترجم علی صاحبی، سايه يخن 1390
3- روشهای مددكاری اجتماعي و پيشگيری و درمان اعتياد. مصطفی اقليما، تهران، نشر دانشگاه علوم بهزيستی و توانبخشی، 1389
