پیشگیری و كنترل آسیب‌های اجتماعی همواره یكی از دغدغه‌های برنامه‌ریزان اجتماعی بوده است. علاوه بر آسیب‌های اجتماعی که در جامعه شناخته شده است، جوامع بشری همواره با یکسری آسیب‌های نوظهور و نوپدید هم مواجه هستند. در جامعه ایران رشد آسیب‌های اجتماعی نوپدید نگران‌كننده است. در بعضی از شاخص‌ها به نقطه بحرانی رسیده‌ایم و در بعضی به این نقطه نرسیده‌ایم ولی ممكن است در آینده برسیم. یكی از نگرانی‌ها این است كه برخی از این آسیب‌ها به لحاظ تعدد و به لحاظ كیفیت گسترده شده و به صورت درون ریز در لایه‌های زیرین جامعه جای می‌گیرد. پس از گذشت زمان، وقتی به سطح می‌آیند درمان شان بسیار سخت می‌شود. به نظر می‌رسد گذار از سنت به مدرنیته شرایط آنومیكی در جامعه تولید كرده كه این شرایط به رشد وگسترش آسیب‌ها کمک می‌كند. در حال حاضر در ایران روند رشد آسیب‌های نوپدید سریع بوده و آسیب‌هایی كه ناشی از فضای مجازی، قرص‌های روانگردان صنعتی و آسیب‌های مختلفی كه خیلی در ایران جایگاه نداشته ولی در زمان حال به‌صورت مشكل و آسیب اجتماعی بروز كرده است.
آسیب‌های نوپدید، آسیب‌های مرتبط با فناوری جدید است كه آسیب‌های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه ای، تلفن همراه و اینترنت می‌تواند در این مجموعه قرار گیرد. بر اساس آمار از نظر تعداد كاربران اینترنتی، ایران رتبه اول رادر خاورمیانه دارد و حدود 35 میلیون كاربر در كشور وجود دارد كه درصد زیادی از آنها را كودكان و نوجوانان تشكیل می‌دهند. آثار مثبت استفاده از اینترنت، به‌روزكردن اطلاعات، استفاده از مطالب علمی، دسترسی به فناوری‌های روز است اما، به موازات آن شاهد گرایش نوجوانان به چت‌روم‌ها، عشق‌های مجازی، كلاهبرداری و سوءاستفاده از دختران و پسران با ارائه شخصیت‌های دروغین، ازدواج‌های اینترنتی، هرزنگاری، سرقت اطلاعات و اخاذی هستیم كه ازجمله آسیب‌های ناشی از استفاده ناصحیح از فضای مجازی و فناوری‌های نوین است.
باید فرهنگ‌سازی شود نه مقابله
مدیرکل پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی، در تعریف آسیب‌های اجتماعی نوپدید می‌گوید: هیچ معادل لاتینی برای کلمه آسیب‌های نوپدید نداریم. در سال 91 به این نتیجه رسیدیم که آسیب‌های نوپدید وجود خارجی دارند و جامعه ما را مورد تهدید قرار داده‌اند و اغلب این آسیب‌ها هم در یک دهه گذشته و بر اساس یک سری عوامل به وجود آمده‌اند و البته یکسری از این آسیب‌ها هم در موقعیتی از زمان وجود داشته، از بین رفته و دوباره شکل گرفته‌اند.
فرهاد اقطار می‌افزاید: آسیب‌های نوپدید در چند گروه دسته‌بندی می‌شوند. فناوری‌های جدید مانند شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی در حال حاضر مهمترین فناوری‌های نوینی هستند که جامعه را تهدید می‌کنند که ممکن است در آینده نوع این فناوری‌ها تغییر کند. گروه دیگری از این آسیب‌های نوپدید فیلم‌ها، انیمیشن‌ها و محصولات رسانه‌ها و گروه دیگر آن هم اعتیادهای نوین به مواد مخدر جدید و نوع استعمال متفاوت آنهاست. به جریانات انحرافی نوظهور مانند گروهک‌های مختلفی که شکل گرفته و در حال افزایش هستند هم می‌توان به‌عنوان یکی از انواع این گونه آسیب‌ها اشاره کرد.
او تصریح می‌کند: درحال حاضر فناوری‌های نوین به‌دلیل وسعت حجم کاربران از مهمترین آسیب‌های نوپدید در جامعه شناخته شده است بنابراین، بحثی که در این زمینه مطرح است این است که باید در این حوزه به کاربران و شهروندان اطلاعات بدهیم. مانند موادمخدر که در دسترس است و باید آموزش داده شود که نباید از آن استفاده کنیم، فضای مجازی و فناوری‌های نوین هم باید در دسترس باشد اما باید در زمینه استفاده از این فناوری‌ها، به‌ویژه در حوزه امنیت اطلاعات، به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود و والدین هم در کنار فرزندانشان و همپای آنها آموزش ببینند.
اقطار در ادامه می‌گوید: من با بحث مقابله پیرامون این موضوع موافق نیستم بلکه، در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین باید فرهنگ‌سازی و مانند کشورهایی مثل کانادا و استرالیا استفاده مناسب از فضای مجازی به کاربران در گروه‌های مختلف آموزش داده شود. فناوری‌های نوین وارد کشور ما شده‌اند ولی برای استفاده صحیح از آنها هیچ آموزشی داده نشده است بنابراین، راه مقابله و محدود کردن دسترسی کاربران چاره مشکل نیست.
او ادامه می‌دهد: سیستم جدید ارتباطی راحت‌تر، ارزان‌تر و در دسترس‌تر است و به همین دلیل استفاده از این فناوری‌های نوین برای کاربران جذاب‌تر است. علاوه بر این کمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می‌شود. در کل باید بگویم دلیل آسیب‌های ناشی از فناوری‌های نوین این است که قبل از ورود این فناوری‌ها به کشورمان فرهنگ‌سازی نکردیم و به جای آموزش همیشه از طریق برخورد و فیلترینگ با آنها مواجه شده‌ایم که به نظر می‌رسد با توجه به سرعت گسترش و وسعت دربرگیری این فناوری‌ها که جزئی از ماهیت آنهاست، چنین رویکردهایی نمی‌تواند پاسخگو باشد.
نحوه به کارگیری آسیب‌زاست
یک کارشناس ارتباطات پیرامون این موضوع می‌گوید: در تعریف آسیب باید یک چارچوب مفهومی و سیستمی قائل باشیم چراکه آسیب شناسی مبتنی بر یک دیدگاه سیستمی و ساختاری است. آسیب یعنی ناکارآمدی و ناتوانی بخش یا کل یک سیستم به‌گونه‌ای که قادر نباشد اهداف و کارکردهایی که برایش تعریف شده است را محقق کند.
اسماعیل قدیمی می‌افزاید: اعتقاد دارم ورود نابهنگام فناوری‌های نوین به نظام‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی جامعه آسیب می‌زند. البته باید متذکر شوم که ابزار برای تسهیل و بهبود زندگی بشر ساخته شده‌اند و به خودی خود آسیب‌رسان نیستند و این مدیریت و نحوه به کارگیری آنهاست که ایجاد آسیب می‌کند.
او ادامه می‌دهد: این آسیب‌ها باعث می‌شوند نتوانیم نظام‌های حقوقی و اخلاقی حاکم بر جامعه را مدیریت کنیم که باعث اختلال در نظام موجود می‌شوند و با توجه به سوءمدیریت در این حوزه نمی‌توانیم رفتارها و کارکردهای این فناوری‌ها را مدیریت کنیم. در نتیجه این تقابل بین نظامات سنتی و فناوری‌های نوین افراد با یکسری رفتارها، نیازها و عوامل جدید رو‌به‌رو می‌شوند که اگر مدیریت نشوند افراد دچار سرگردانی شده و تحت تاثیر نظام‌های دیگر قرار گرفته و به سبب آموزش الگوهای تربیتی و معرفی سبک زندگی خاص، رفتارهایی مانند ازدواج‌های غیررسمی، روابط عاطفی نادرست در فضای مجازی و… در جامعه رواج پیدا می‌کند که منطبق با ارزش‌ها و هنجارهای نظام اسلامی و جامعه ما نباشد. علاوه بر این استفاده از ابزارهای فناوری‌های نوین به زیرساخت‌های اقتصادی و اشتغال کشور هم لطمه وارد می‌کند.
قدیمی در رابطه با راهکار مقابله با این آسیب‌ها می‌گوید: ریشه همه این آسیب‌ها در مدیریت این فناوری‌هاست که باید بگویم ما در این حوزه نیازمند مدیریت کارآمد برای هدایت و شناسایی این فناوری‌ها هستیم. باید روی تبعات استفاده از این فناوری‌ها مطالعه و تحقیق صورت بگیرد و تا حدممکن آسیب‌های ناشی از آن کاسته شود. باید تاکید کنم محدودیت استفاده از این فناوری‌ها راه چاره نیست.
