فقر تاب آوری: وقتی تلخی‌های روزگار آوار می‌شوند بر سر آدمی و قطار اندوه از راه می‌رسد، تاب آوردن و پشت سرگذاشتن این لحظات تلخ ساده نیست. تاب‌آوری واژه‌ای‌‌ست که در سالهای اخیر بسیار از آن شنیده‌ایم اما نهادینه ساختن آموزش این مفهوم و دستیابی به آن نیازمند پیمودن مسیری است که متاسفانه تا کنون چندان مورد توجه قرارنگرفته است. و اما «باشگاه تاب‌آوری» عنوان اثری است که با گردآوری و تدوین «جواد طلسچی یکتا» و «هما صدری» اخیرا از سوی نشر سخنوران منتشر و روانه‌ی بازار کتاب شده است. این اثر در واقع پنجمین کتاب سالِ مجموعه رسانه‌های تخصصی مددکاری اجتماعی ایرانیان است که طبق روال عملکرد هر ساله‌ی این رسانه و باتوجه به میانگینِ قابل توجه مطالب انتشاریافته در حوزه‌ی تاب‌آوری طی یکسال اخیر در این پایگاه اینترنتی، به مبحث «تاب آوری» اختصاص یافته است.
اما تاب آوری چیست و چگونه می توان بدان دست یافت؟انتشار این کتاب بهانه‌ای شد تا با جواد طلسچی در این باره به گفت‌و گو بنشینیم. وی می‌گوید: وقتی فردی پس از یک واقعه‌ی ناگوار نیاز دارد که به حالت اول باز گردد، تاب آوری یک شیء حاضر و آماده بر روی قفسه نیست که دست بیندازد و آن را بردارد. بازگشت به حالت اول، یک بُعد از تاب‌آوری است و ممکن است مثل حرکت در مسیری باشد که انتهای آن، مقصد ما نباشد.
وی تصریح می‌کند: تاب‌آوری از لحاظ جسمی، تواناییِ بازگشت به حالت عادی‌ست. ما این توانایی را داریم که بدون قضاوت با بدن، احساس، فکر و واکنش‌هایمان ارتباط برقرار کنیم، اما این همه‌ی موضوع نیست. به زعم بنده وجود تاب‌آوری در انسانها دو حالت می‌تواند باشد؛ نخست حالت ذاتی یعنی طرح‌واره‌های ذاتی تاب‌آوری و دیگری حالت اکتسابی که بر اساس کسب علم، دانش و تجربه اندوزی و مهارت آموزی حاصل می‌شود. ولی باید توجه داشت که درهر دو حالت مذکور، با آموختن و پرداختنِ به مولفه‌های اصلی و اساسیِ تاب‌آوری که همانا خودآگاهی، خودمدیریتی، خودمراقبتی و توسعه‌ی فردی، جهان‌بینی و گسترش روزافزون زوایای دیدگاه انسانی است، میسر می‌شود.
تاب‌آوری بر زندگی انسانها تاثیر بسزایی می تواند داشته باشد. طلسچی با بیان این که بی‌تردید مبحث تاب‌آوری بر ارزیابی، تصدیق و انتخاب افراد اثر می‌گذارد، اظهار می‌کند: افراد دانسته شرایط جدیدی را خلق می‌کنند تا بتوانند با چشم‌اندازی وسیع‌تر و راه حلی خلاقانه‌تر برای موقعیت حال حاضر به هدف بازگردند. این خصوصیتی است که هر روز تاحدی مورد استفاده‌ی همگان است.
تاب‌آوری در گیلان
فقر تاب آوری: چه اقداماتی در راستای ترویج مفهوم تاب‌آوری و اقدامات عملی منتج به افزایش آن در گیلان رخ داده و این اقدامات در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟ این پرسشی است که طلسچی در پاسخش می‌گوید: در مورد این سوال شما به یقین می‌توان گفت هیچ. هیچ گونه اقدام برنامهریزی شده، حساب شده و متناسب‌سازی شده برای اقشار مختلف سنی، جنسی، صنفی و … نه تنها در گیلان که چه بسا در سایر استان‌ها هم صورت نگرفته است. واقعیت این است که بوجود آوردن تاب‌آوری در جامعه چیزی نیست که تصور کنیم با برگزاریِ چند دوره و کارگاه آموزشی تحت عنوان تاب‌آوری با پسوندهای گوناگون بتوانیم به آن دست یابیم. ایجاد تاب‌آوری درهر جامعه، مستلزم وجود یک برنامه‌ی مطالعاتیِ دقیقِ بوم‌شناختی، توأم با نیازسنجی‌ها و نیز آسیب‌شناسی‌های هدفمند موضوعی است. در واقع ایجاد تاب‌آوری در هر جامعه‌ای نیازمند یک آموزش فراگیر ملی هدفمند است تا این مهارت مهم که زیربنای همه‌ی موفقیت‌های انسانی و اجتماعی می‌تواند قلمداد شود، تحقق یابد.
این مددکار گیلانی ادامه می‌دهد: متاسفانه علیرغم تخصیص یافتنِ اعتبارات قابل توجهی در امر آموزش تاب‌آوری اجتماعی در استان ما، بدلیل نبودِ یک فرایند نظام‌مند، سیستماتیک و هدفمند پایش و ارزیابی آموزش‌های انجام شده، هیچگونه اطلاعاتی از میزان اثربخشی کلیه‌ی آموزش‌های انجام شده در سطح عالی استان جهت تحقق ارتقای تاب‌آوری اجتماعی استان در دست نیست. و اما در مقایسه‌ی این امر با دیگر کشورها به ذکر مثالی می‌پردازم. از سالها پیش در کشورهای آسیای شرقی برنامه‌ی آموزشیٍ خاصی جهت نهادینه‌سازیِ مبحث سپاسگزاری و قدردانی در کودکانٍ مقاطع ۳ تا ۷ سال حاضر در مهدهای کودک در دستور کار نهادهای متولیِ امر آموزش در آن کشورها قرار گرفته است. گفتنی است که سپاسگزاری، شکرگزاری، قدردانی و قدرشناسی از مولفه‌هایی هستند که به شکل در خور توجهی میزان شفقت‌ورزی و مهرورزی اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. همچنین باید توجه داشت که با مدنظر قراردادنِ میزان بالای اثربخشیِ هرگونه آموزش در دوران کودکی، به برنامه‌مند بودنِ آن کشورها در راستای ارتقاء تاب‌آوریِ اجتماعی و نهادینه‌سازیِ مولفه‌های زیربناییِ تاب‌آوری از اوان کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی پی می‌بریم.
وی یادآور می‌شود: با رصد اقدامات روانشناختیِ جوامع پیشرفته از جمله توسعه‌ی برنامه‌های آموزشی، مشاوره‌ها و مددکاری‌های گروهی برای گروههای مختلفِ آسیب‌دیده یا در معرض آسیب، گروههای کم‌توان، ناتوان و کم‌برخوردار و یا حتی گروه‌هایی همچون معتادان بهبودیافته، زنان باردار و فارغ شده یا همچنین بیماران خاص و صعب‌العلاج که به دلایل مختلف دوران نقاهتشان را می‌گذارند، اهمیت قائل شدن به چگونگی میزان اثربخشیِ آموزش‌های مهارت‌های اساسیِ زندگیِ اجتماعی و پیشگیری از واردآمدن آسیب‌ها برای گروههای مختلف هدف و مهمتر از همه، توجه به میزان نشاط اجتماعیِ جامعه و ارزیابی مداومِ سطوح کمّی و کیفیِ آن و تلاش در جهت جاری بودنِ «نشاطِ باثباتِ احتماعی»، همه و همه نشان از برنامه‌ریزی‌های هدفمند، متفکرانه و خلاقانه این چنین سیستم‌هایی جهت ایجاد و تثبیت تاب‌آوری در آن جوامع دارد.
نقش متولیان‌ذی ربط
این مددکار در توضیح میزان سهم سازمانها و نهادهای ذی‌ربط دولتی در این عرصه بیان می‌کند: مسلما سازمانها و نهادهایی که آموزش تاب‌آوری با تخصیص اعتبارات ویژه از ردیف برنامه‌ی بودجه‌ی سازمانی‌شان در دستور کارشان قرار گرفته یا می‌گیرد، لازم است با مطالعه‌ی کلیاتی از تاب آوری در وهله‌ی اول، اهمیت مبحث تاب‌آوری را حس و باور کنند. بی‌تردید اگر آنها به درک درستی نسبت به میزان اهمیتِ این موضوع در آن سازمان نایل شوند، پرداختن به امور آموزشیِ مربوطه نیز جدی گرفته می‌شود و در قالب یک پروسه‌ی تیمی تحت برنامه‌ریزی‌های خوب و هدفمند همراه با پایش و ارزیابیِ میزان اثربخشیِ آموزش‌ها و تهیه‌ی سوسیوگرام‌های لازم، حاویِ بررسیِ شرایط تاب‌آوریِ گروههای هدف قبل و بعد از آموزش‌ها می‌پردازند. اما در غیر این صورت (مشابه برخی تجارب منفی صورت گرفته) در قالب برگزاری تعدادی کارگاه و همایش و کنگره بدون کمترین خروجی و صرفاً با نتایجی در محدوده‌ی بر جای ماندنِ تعدادی عکس و فیلم و چنین مستنداتی خواهد بود.
وی همچنین درباره‌ی جایگاه گیلان در عرصه‌ی تاب‌آوری می‌گوید: با مدنظر قرار دادن میزان قابل توجه آسیب‌های اجتماعی، آمار اعتیاد در استان، پرونده‌های قضایی مشتمل بر جرائم گوناگون، آمار قابل توجه میزان درگیری‌ها و نزاع‌های اجتماعی بدلیل کاهش قابل توجه آستانه‌ی تحمل مردم گیلان به دلایل مختلف خصوصاً فشارهای اقتصادی، میزان بالای بیکاریِ جوانان و عدم توانمندیِ درصد قابل توجهی از جامعه‌ی جوانان و فارغ التحصیلان از حیث شغل‌یابی و علی الخصوص ایجاد اشتغال‌های فردی و خصوصی و کارآفرینی و مشاغل خلاقانه، «فقر تاب آوری» به وضوح احساس می شود. لازم به ذکر است که در یک جامعه‌ی تاب‌آور و در یک جامعه‌ی برخوردار از بهداشت روانیِ بالا، میزان امید و نشاط اجتماعی بالا خواهد بود.
تاب‌آوری تنها تحمل نیست
طلسچی در بخشی از سخنانش تصریح کرد: باتوجه به علمی بودنِ مبحث تاب آوری، برخلافِ تصوراتِ عموم جامعه که تاب‌آوری را صرفاً صبر و تحمل تلقی می‌کنند، باید توجه داشت که هدف از ساختن یک جامعه‌ی قدرتمند در ابعاد گوناگون، توسعه و گسترش و نهادینه سازیِ مهربانی اجتماعی، پیدایش انسجام اجتماعیِ باثبات، ارتقاء سطوح کمی و کیفیِ مشارکت‌های اجتماعیِ آحاد مختلف جامعه در هر حیطه‌ای که فعالیت دارند و ارتقاء میزانِ انعطاف‌پذیری و سازگاری اجتماعیِ مردم استان و کشور عزیزمان است که نیازمندِ آموزشِ تاب آوری به شکل فراگیر ملّی به آحاد مختلف جامعه در سنین، جنسیت، سطح تحصیلات و مشاغل مختلف است.
مخاطبان کتاب باشگاه تاب‌آوری
فقر تاب آوری: و اما در پایان از این مددکار می پرسیم، کتاب «باشگاه تاب‌آوری» برای چه کسانی مفید است و چه گشایشی می‌تواند به دنبال داشته باشد و او چنین می‌گوید: محتوای این کتاب شامل «مطالب تاب‌آوری در حوزه های مختلف است، از این رو بر حسب پیشنهادات و تصمیمات اتخاذ شده از سوی تیم تخصصی وبسایت مددکاری اجتماعی ایرانیان، «باشگاه تاب آوری» نام گرفت. در واقع محتوای این کتاب دربرگیرنده‌ی موضوعاتی چون تاب‌آوری در دوران کرونا تا تاب‌آوری با محوریت‌هایی چون کودکان و نوجوانان، زنان، مدارس، بیماران خاص، افراد دارای معلولیت و همچنین تاب‌آوری اقتصادی و حتی سایبری و سایر موضوعات در حیطه‌های مختلف تاب آوری است. بنابراین برای افراد و گروههای مختلف علمی و تخصصی اعم از دانشجویان و فارغ التحصیلانِ رشته‌های علوم یاورانه، مددکاران اجتماعی، روانشناسان، جامعه‌شناسان، مدیران و مربیان مهدهای کودک، پرستاران و سایر اصناف تخصصیِ اجتماعی مفید و موثر است.
فارغ از توجه به این کتاب که به زعم بنده در مقابل اهمیتِ موضوعِ پیدایشِ یک جامعه‌ی تاب‌آور، قطره‌ای در اقیانوس هم نخواهد بود، تأکید بنده به توجه و اهمیت قائل شدن به مؤلفه‌های تاب‌آوری چه در حوزه‌ی روانشناختی و چه اجتماعی، آموزشِ مؤلفه های اصلیِ تاب‌آوری، متناسب‌سازیِ آموزش‌ها و بومی‌سازیِ آنها متناسب با نظام فرهنگی اجتماعی کشوراست.
فراموش نکنیم تحقق یافتنِ رشد و توسعه‌ی انسانی در جامعه‌ی ما و هرگونه برنامهریزی جهت پیشرفت و توسعه‌ی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جز با توجه همه‌جانبه به آموزش فراگیر و نهادینه‌سازِ تاب‌آوری که مسلماً به پیدایش یک جامعه‌ی توانمند با بهداشت روانیِ بالا و در نهایت «تاب‌آور» خواهد انجامید، میسّر نمی‌شود.
این مددکار گیلانی ادامه می‌دهد: متاسفانه علیرغم تخصیص یافتنِ اعتبارات قابل توجهی در امر آموزش تاب‌آوری اجتماعی در استان ما، بدلیل نبودِ یک فرایند نظام‌مند، سیستماتیک و هدفمند پایش و ارزیابی آموزش‌های انجام شده، هیچگونه اطلاعاتی از میزان اثربخشی کلیه‌ی آموزش‌های انجام شده در سطح عالی استان جهت تحقق ارتقای تاب‌آوری اجتماعی استان در دست نیست. و اما در مقایسه‌ی این امر با دیگر کشورها به ذکر مثالی می‌پردازم. از سالها پیش در کشورهای آسیای شرقی برنامه‌ی آموزشیٍ خاصی جهت نهادینه‌سازیِ مبحث سپاسگزاری و قدردانی در کودکانٍ مقاطع ۳ تا ۷ سال حاضر در مهدهای کودک در دستور کار نهادهای متولیِ امر آموزش در آن کشورها قرار گرفته است. گفتنی است که سپاسگزاری، شکرگزاری، قدردانی و قدرشناسی از مولفه‌هایی هستند که به شکل در خور توجهی میزان شفقت‌ورزی و مهرورزی اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. همچنین باید توجه داشت که با مدنظر قراردادنِ میزان بالای اثربخشیِ هرگونه آموزش در دوران کودکی، به برنامه‌مند بودنِ آن کشورها در راستای ارتقاء تاب‌آوریِ اجتماعی و نهادینه‌سازیِ مولفه‌های زیربناییِ تاب‌آوری از اوان کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی پی می‌بریم.
وی همچنین درباره‌ی جایگاه گیلان در عرصه‌ی تاب‌آوری می‌گوید: با مدنظر قرار دادن میزان قابل توجه آسیب‌های اجتماعی، آمار اعتیاد در استان، پرونده‌های قضایی مشتمل بر جرائم گوناگون، آمار قابل توجه میزان درگیری‌ها و نزاع‌های اجتماعی بدلیل کاهش قابل توجه آستانه‌ی تحمل مردم گیلان به دلایل مختلف خصوصاً فشارهای اقتصادی، میزان بالای بیکاریِ جوانان و عدم توانمندیِ درصد قابل توجهی از جامعه‌ی جوانان و فارغ التحصیلان از حیث شغل‌یابی و علی الخصوص ایجاد اشتغال‌های فردی و خصوصی و کارآفرینی و مشاغل خلاقانه، «فقر تاب آوری» به وضوح احساس می شود. لازم به ذکر است که در یک جامعه‌ی تاب‌آور و در یک جامعه‌ی برخوردار از بهداشت روانیِ بالا، میزان امید و نشاط اجتماعی بالا خواهد بود.
