شبکه های اجتماعی؛ همبازی جدید کودکان

در این گزارش که در شماره روز پنجشنبه 28 آبان 1394 خورشیدی به قلم امین جلالوند انتشار یافته، می خوانیم: اسمشان را گذاشته اند کودکان مشهور. یکی از همان کودکان مشهور در فضای مجازی رکورد زده است و بیش از 200 هزار نفر از صفحه اینستاگرام او دیدن می کنند؛ صفحه ای که کارش به اشتراک گذاشتن عکس های شخصی و غیرشخصی است.

جدای از این کودکان مشهور که والدینشان هم معمولا افراد سرشناسی هستند، این روزها کودکان غیرمشهوری هم حضور بسیار پررنگی در شبکه های اجتماعی دارند. تصور این که یک کودک 10 ساله برای خودش صفحه ای مجزا در شبکه های اجتماعی داشته باشد و بی واسطه با کاربران پیر و جوان در ارتباط باشد، شاید تا چند سال قبل بیشتر به شکل یک شوخی مطرح می شد، اما حالا همین شوخی، رنگ واقعیت به خود گرفته است.

داشتن تبلت و تلفن همراه برای کودکان امروزی، رفته رفته فراگیر شده است. چشم و همچشمی هم بازار این فراگیری را داغ تر کرده و خیلی از خانواده ها تسلیم خواسته کودکشان شده اند. البته برخی اوقات، خود خانواده ها هم بدشان نمی آید با خرید یک تبلت، کودک پرجنب و جوش خود را از حرکت بیندازند تا در محیط خانه، سکوت و آرامش برقرار شود. این آرامش پوشالی با غرق شدن کودک در شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی، کودک را از محیط واقعی اطرافش دور می کند و او را در چنان پیله تنیده ای فرو می برد که حتی پدر و مادر هم به این محیط بسته راهی ندارند.

افراط گرایانه است اگر کل ماهیت شبکه های اجتماعی را زیر سوال ببریم و فقط به نکات منفی آن بپردازیم. خیلی ها از طریق همین شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی، فعالیت های آموزشی، علمی و فرهنگی انجام می دهند و عده زیادی هم با کمک همین شبکه های اجتماعی، روند فعالیت کاری خود را با سرعت و دقت بیشتری انجام می دهند. اما داستان بچه ها فرق دارد. آنها هنوز به قدرت تشخیص درست نرسیده اند و همین تشخیص ناقص و تجربه کم می تواند به راحتی آنها را قربانی شبکه های اجتماعی کند.

دوستی های خطرناک این کودکان با افرادی که روح والدین هم از وجود آنها خبر ندارد و حضور احتمالی کودک در فضاهای غیراخلاقی در دنیای مجازی، احتمال سوءاستفاده از کودک و پذیرش هنجارهای غلط از سوی افراد کم سن و سال را بالاتر می برد. علیرضا کرمانی، پژوهشگر جامعه شناسی کودک و مدیرکل آموزش و پژوهش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گفت وگو با جام جم تاکید دارد: شبکه های اجتماعی به خودی خود، هم فرصت هستند و هم تهدید، اما در کشور ما استفاده از این فناوری ها بی حساب و کتاب جلو می رود که می تواند سلامت روانی و اجتماعی کودکان را به خطر بیندازد.

راه حلی که کرمانی پیشنهاد می دهد، تدوین سندی ملی و منشوری استاندارد برای حضور کودکان در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی است: در هیچ کجای دنیا این طور نیست که کودک بدون ضابطه از شبکه های اجتماعی استفاده کند. ما این ضابطه ها را تعریف نکرده ایم و خیلی اوقات، فقط شبکه های اجتماعی را انکار می کنیم، در حالی که انکار ما و ندیدن واقعیت امروز جامعه، نمی تواند از حجم تاثیرات شبکه های اجتماعی روی کودکان ایرانی بکاهد.

این که به کودک آموزش دهیم فضای مجازی و شبکه های اجتماعی چیست و چه تاثیرات مثبت و منفی می تواند به همراه داشته باشد، کار یک یا دو نهاد مسئول نیست. به باور مدیرکل آموزش و پژوهش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، برای ترویج فرهنگ درست استفاده از فضاهای مجازی و مصون نگه داشتن کودکان از تبعات منفی شبکه های اجتماعی، نیاز به کار ملی و فعالیت بین بخشی داریم.

به گفته این مقام مسئول، همه نهاهای مرتبط با تربیت کودک مثل آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، رسانه ها و سایر نهادهای فرهنگساز باید گرد هم بیایند و استانداردی برای حضور کودکان در شبکه های اجتماعی تدوین کنند، اما وقتی شبکه های اجتماعی و تاثیرات آن را بررسی و به آنها اعتنا نکردیم، استفاده از این شبکه ها و فضاهای مجازی برای کودکان به شکل پدیده ای زیرزمینی درمی آید که در آن شرایط، کنترل کودکان بسیار سخت خواهد بود.

کم نیستند خانواده هایی که از وابستگی کودکشان به فضاهای مجازی کلافه شده اند. خیلی ها ساده ترین راه را انتخاب و با قهر و تشر تلاش می کنند کودک را از اعتیاد به تبلت و موبایل رها کنند، ولی طبیعی است تا وقتی کودک امروزی توجیه منطقی نشود که چرا باید حضورش در فضاهای مجازی توام با احتیاط و کنترل باشد، برخورد قهری نتیجه معکوس می دهد.

دکتر جلال ساداتیان، کارشناس مددکاری اجتماعی در گفت وگو با جام جم به این مساله اشاره می کند و می گوید: برخورد قهری خانواده ها این مشکل را پیچیده تر می کند. اصلا وقتی پدر و مادر خودش روش های درست استفاده از فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی را آموزش ندیده است، چگونه می تواند درباره این مساله مهم به کودکش آموزش دهد؟

او معتقد به کار فرهنگی بلندمدت است، طوری که برخورد منطقی با شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی به شکل امری درونی و نهادینه شده در کودک دربیاید: مشکل جامعه ما این است که الگوهای تربیتی را برای آموزش اصولی کودکان معرفی نکرده ایم و شیوه های تربیتی صحیح تدوین نشده است. مطمئن باشید اگر الگوهای درست تربیتی در جامعه نهادینه شده و کودک با برخورد علمی با شبکه های اجتماعی آشنا باشد، آن وقت دیگر نیازی به نظارت و کنترل شدید نداریم.

نظارت کردن بر رفتار کودکان در مواجهه با فضای مجازی وقتی جواب می دهد که کودک درباره ماهیت مثبت و منفی شبکه های اجتماعی، اطلاعات خوبی داشته باشد. در چنین وضعیتی، نظارت کردن می تواند کودک را در مسیر صحیح نگه دارد، بدون آن که تهدید و ارعابی وجود داشته باشد، اما وقتی کودکی به محض دیدن شبکه های اجتماعی، ذوق زده و خیلی سریع شیفته این فضای جدید و ناآشنا می شود، تشدید رفتارهای نظارتی و کنترلی، جز خسته شدن پدر و مادر و سردشدن رابطه فرزندان و والدین، تاثیر دیگری نخواهد داشت.

در لاک خودش فرو رفته و سکوت در دنیای مجازی را به حرف زدن با اطرافیان ترجیح می دهد. از نگاه خیلی از خانواده ها، این بچه ها ساکت و آرامند و از خطراتی مثل اعتیاد به مواد مخدر یا خیابان گردی بی حاصل مصون هستند، اما خبر ندارند که همین بچه ها، در معرض تهدیدات بسیار بزرگ تری قرار دارند.

کودکی که ترجیح می دهد تمام اوقات فراغتش را در شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی سپری کند، مهارت هایی مثل تعامل با اطرافیان، گفت وگو با همسالان و حضور فعال در جامعه را از دست می دهد و بسیاری از مهارت های اجتماعی او عقیم می ماند.

ساداتیان هشدار می دهد: متاسفانه تعداد این بچه ها و خانواده ها در حال افزایش است. از آن طرف، تعداد خانواده هایی که با همدیگر غذا می خورند، با یکدیگر گفت وگو می کنند، در فعالیت های اجتماعی مختلف مشارکت دارند و اوقات فراغتشان را با همدیگر می گذرانند، بسیار کم شده است.

به قول او، وقتی گفت وگو در کانون خانواده ای رنگ می بازد، آن وقت برای کودک این خانواده، گفت وگو با یک غریبه در شبکه ای مجازی، جایگزین گفت وگو با والدین و اعضای خانواده می شود.

به تعبیر دیگر، جسم کودک در خانه است، ولی دلش جای دیگر برای این کودک، الگوهای اخلاقی و رفتاری در شبکه های مجازی شکل می گیرد و نقش تربیتی پدر و مادر، روز به روز کمرنگ تر می شود.