رسانه های اجتماعی، ابعاد و ظرفیت ها

جهان به کدام سمت در حال پیشروی است؟ آیا جهانی را که در آن زیست می کنیم کروی شکل است یا مسطح است؟! به نظر می رسد جهان کروی ما، به یک معنا امروز مسطح شده؛ به معنای آن که فناوری های ارتباطی، جهان گستر شده اند؛ جهانی که با گسترده شدن عرصه ی فناوری های نو، مرزها در آن معنای جدیدی یافته است. همزمان، زمان و مکان نیز در حال فشرده شدن هستند و جغرافیای تازه یی در دنیا شکل گرفته است.

با گسترش فناوری های مدرن به ویژه در عرصه ی فضاهای دیجیتال و مجازی، ابزارهای جدیدی وارد حیات بشری شده اند. «شهروند» (citizen) دنیای سنتی تبدیل به «شبکه وند»(netizen) دنیای مدرن شده و با کهکشان ارتباطات فصل تازه یی برای بشر رقم خورده است.

در این میان می توان به رسانه های اجتماعی پرداخت که در برابر رسانه های صنعتی قابل تعریف هستند. رسانه های اجتماعی مبتنی بر «وب۲» هستند که در برابر فناوری های نسل اول، وب های رسانه های صنعتی که متکی بر فناوری های نشر چاپی یا انتشار امواج رادیو و تلویزیونی یا ماهواره یی بوده اند متمایز می شوند.

یکی از نخستین کتاب های حوزه ی علوم ارتباطات اجتماعی که با موضوع «رسانه های اجتماعی» در ایران منتشر شده است؛ کتاب «رسانه های اجتماعی ابعاد و ظرفیت ها» است که از سوی انتشارات «دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها» در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است.

این کتاب به صورت مقاله وار به «پیشینه، پیدایش و چشم انداز رسانه های اجتماعی»، «شبکه های اجتماعی مجازی در جامعه ی شبکه یی»، «نقش پادقدرت در رسانه های اجتماعی»، «رسانه های اجتماعی و مشارکت اجتماعی»، «تاثیر رسانه های اجتماعی بر خبرنگاری»، «هویت کاربران در شبکه های اجتماعی مجازی»، «شبکه نگاری شبکه های اجتماعی مجازی»، «گونه های در حال ظهور رسانه های شخصی» و … پرداخته است.

گونه شناسی و تعریف رسانه های اجتماعی

«منصور ساعی» در مقاله ی «رسانه های اجتماعی و مشارکت اجتماعی» در صفحه ۱۰۹ کتاب انواع رسانه های اجتماعی را تقسیم کرده و می آورد: «رسانه ای اجتماعی را می توان در دسته های بسیاری تقسیم بندی کرد. اما ۷ دسته از مهمترین آن ها عبارتند از:

– شبکه های اجتماعی(Social Networks):شبکه های اجتماعی به اعضایشان اجازه ساخت صفحات شخصی و برقراری ارتباط و شبکه سازی با دوستان آنلاین را می دهند.

-وبلاگ ها(Blogs): شناخته شده ترین نوع رسانه های اجتماعی محسوب می شوند، ژورنال های آنلاینی هستند که با محتواهای جدید کاربران به روز می شوند.

-ویکی ها(Wikis): سایت هایی هستند که به کاربران اجازه اضافه کردن و ویرایش محتوا را می دهند و محتوای تولیدشان حاصل مشارکت اعضاست.

-پادکست ها(Podcasts): فایل های صوتی و تصویری هستند که قابلیت مشترک شدن در اینترنت را دارند.

-فروم ها(Forums): فروم ها از دوران پیش از تولد مفهوم رسانه های اجتماعی فعالیت می کردند، فضایی برای طرح بحث و گفت و گو در موضوعات مختلف محسوب می شوند.

-کامپیونتی های محتوایی(Content Communities): امکان مدیریت و به اشتراک گذاری نوع خاصی از محتوا مانند عکس، فایل های ویدئویی، متن یا لینک را فراهم می کنند.

-میکروبلاگ ها(Microblogging): تلفیقی از شبکه های اجتماعی و وبلاگ های کوچک هستند و با محتواهای کوتاه کاربران به روز می شوند».

وی در صفحه ی ۱۱۰ کتاب از برخی ویژگی رسانه های اجتماعی همچون «ایجاد گفت و گوی دوطرفه، بازشدن دیالوگ بین مخاطبان، گران نبودن، افزایش اعتبار، اعتدال و برابری، تولید محتوا توسط کاربر، حس مالکیت محتوا و …» نام می برد.

 «حمید ضیایی پرور» هم در مقاله ی «پیشینه، پیدایش و چشم انداز رسانه های اجتماعی» در صفحه ۳۳ کتاب می نویسد: «شبکه های اجتماعی محصول فناوری های وب۲است. وب۲به آن دسته از فناوری هایی اطلاق می شود که امکان مشارکت کاربر در تولید محتوا و به اشتراک گذاری اطلاعات؛ شامل متن، عکس، فیلم، لینک، فایل و هرگونه داده ی دیگر را فراهم می آورند. فناوری های وب ۲ امکان تعامل گسترده میان کاربران اینترنت و تبادل سریع و گسترده ی اطلاعات میان آن ها را ایجاد می کند. به بیانی دیگر وب ۲ دنیای کندوهای کاربران در محیط های مجازی است و شبکه های اجتماعی مجازی، بخشی از فناوری های وب۲ هستند».

«قدسی بیات» در مقاله ی «شبکه های اجتماعی مجازی در جامعه شبکه ای: زمینه ها، ویژگی ها و کاربردها» در صفحه ۵۵ کتاب با توجه به دسته بندی سایت های شبکه های اجتماعی که توسط «کاچیا» و همکارانش از مرکز مطالعات تکنولوژی اروپا ارائه شده است، مهمترین شبکه های اجتماعی را اینگونه بیان می کند:

«-شبکه اجتماعی پروفایل محور: این گونه سایت های شبکه اجتماعی، علاوه بر افراد ممکن است شامل پروفایل های گروه ها، شرکت ها، رویدادها، سازمان های غیر انتفاعی و یا احزاب سیاسی باشند. فیس بوک و مای اسپس نمونه های خوبی از این شبکه ها هستند.

-شبکه های اجتماعی محتوا محور: در این نمونه شبکه ها نیز کانون اصلی، ارتباط پروفایل کاربر است که بر اساس مشارکت در محتوا سازماندهی می شود. بیشتر شبکه های حرفه یی و تخصصی در این جرگه قرار می گیرند».

-شبکه های اجتماعی همراه: در حال حاضر بیشتر شبکه های اجتماعی مجازی از طریق تلفن همراه قابل دسترسی اند. بسیار هم مورد اقبال اعضای این شبکه ها هستند.»

 خبر و رسانه های اجتماعی

«امید جهانشاهی» در مقاله ی «تاثیر رسانه های اجتماعی بر خبرنگاری» در صفحه ۱۳۵کتاب می نویسد: «رسانه های اجتماعی تاثیرات زیادی بر شیوه های پوشش خبری گذاشته اند و میزان دسترسی به اخبار را ارتقا داده اند».وی در صفحه ۱۴۶ کتاب درباره ی خبرنگاری شبکه ای می نویسد: «به موازات رشد رسانه های اجتماعی، الگوهای ارتباطی پویا و پیچیده شکل می گیرند و به تدریج بر ساختارهای رسانه یی و سازوکارهای خبری تاثیر می گذارند. به عبارت دیگر، خصوصیت شبکه یی ارتباطات در شبکه های اجتماعی، یک ساختار شبکه یی به خبرنگار می دهد که در آن تمرکز زدایی و غیرخطی بودن پارامترهای اصلی خبرنگاری در آغاز قرن ۲۱ است».

جهانشاهی در صفحه ۱۴۱کتاب درباره عنصر«اعتبار» در عرصه ی تاثیر رسانه های اجتماعی بر خبرنگاران ادامه می دهد: «گذشته از این که برخی خبرنگاران نگاهی بدبین به رسانه های اجتماعی دارند و معتقدند آنچه در شبکه های اجتماعی می گذرد، خبرنگاری نیست و با «وبلاگ»، «توییتر» و دیگر رسانه های اجتماعی تنها می توان محتوایی را منتشر کرد، اما حرفه ی خبرنگاری مستلزم استانداردهای حرفه یی خاص خودش است و هرگز نوشتن در فیس بوک یا توییتر نمی تواند با این حرفه مانند شود».

  ویت کاربران در شبکه های اجتماعی

«قدسی بیات» و«حبیب ا… حبیبی فهیم» در مقاله ی «هویت کاربران در شبکه های اجتماعی مجازی؛ مرز اطمینان و نا اطمینانی» در صفحه ۱۶۹ درباره ی تعریف هویت می نویسند: «هویت از جمله مفاهیم گسترده، پیچیده و چالش برانگیز در حوزه ی علوم اجتماعی است به ویژه در سال های اخیر که در بستر تحولات فناوری اجتماعی جدید در چهارچوب مفاهیمی چون هویت اجتماعی، هویت گروهی، بحران هویت و …مورد کنکاش محققان اجتماعی بوده است و از واژه لاتینی«Identitas» مشتق شده که هم زمان به معنی شباهت و تمایز است».

در ادامه در صفحه ۱۷۶ درباره ی عناصر ساخت هویت می آورند: «بسیاری از نظریه پردازان که مدعی فرا رسیدن دوره یا عصری جدید هستند و از پست مدرنیته، عصر جهانی و تجدد پیشرفته سخن می گویند، هویت سازی متمایز را هم از ویژگی های این عصر جدید به شمار می آورند. هویت ها جملگی ساخته می شوند و هر چند طبیعی به نظر می رسند، ولی در واقع طبیعی و ذاتی نیستند. فضا و به طور خاص مکان، زمان و فرهنگ، مصالح اصلی ساخت هویت به شمار می روند».

در پایان مقاله در صفحه ی ۱۸۸ کتاب درباره ی هویت مجازی آورده شده: «ارتباطات در فضای مجازی، مبتنی بر واقعی فرض کردن مجاز است و تکامل اشکال جدید ارتباطی که بر ملزومات زمان و مکان غالب می شود، مبنای جدید برای هویت ارائه می دهد. حتی اگر کاربر هویتی حقیقی داشته باشد، فضای بی زمان و بی مکان شبکه، بر ادراک کاربر از خود و هویتی که از خویش سراغ دارد تاثیر می گذارد».

در پایان باید گفت این کتاب در نوع خود جزو اولین هاست که رسانه های اجتماعی را از چند منظر مورد بررسی قرار داده است. اما به نظر می رسد اگر مطالعات آماری، موردی و انضمامی در کنار مطالعات انتزاعی بیشتر مد نظر قرار می گرفت بار محتوایی را غنی تر می کرد.