تاب آوری در بلایا: طی دهه های گذشته همواره شاهد افزایش در میزان و شدت وقوع بلایای طبیعی از قبیل زلزله، خشکسالی، سیل و طوفانهای مهیب بوده ایم.
تأثیرات فاجعه ها بر توسعه، فقر و آسیب پذیری منجر به درخواست جهانی جهت بهبود و ارتقاء تاب آوری در بلایا شده است که به معنی افزایش و بهبود ظرفیت خانواده ها، اجتماعات و کشورها برای مقابله و انطباق با شوک ها و تنش های مرتبط با مخاطرات طبیعی است. شواهد جدید نشان می دهد که تاب آوری فاجعه در نجات جان انسانها و حمایت از زیرساختها، زندگانی بشر، سیستمهای حمایتی و محیط زیست موثر قلمداد شده است و هم چنین ساخت و ایجاد تاب آوری در بلایا (آوردن و یا القاء این مفهوم در زندگانی فردی و جمعی بشر) بسیار کارآمد و موثر و پایدارتر از خود ترکیب فعلی و حال حاضر امداد و نجات و کمکهای بین المللی پیرامون بلایا و فاجعه ها محسوب می شود. در حالی که واژه شناسی و واژه پردازی پیرامون این موضوع به طور نسبی محدود و جدید میباشد و بحث درباره آن نیز همواره وجود داشته است اما با این وجود این مفهوم در چارچوبهای سیاست گذاری جهانی برای اقدامات بشر دوستانه نهادینه شده است. در شرایط عملی، تاب آوری نه جایگزینی برای مداخله و نه یک پارادایم جدید است که به طور خاص مورد توجه قرارگیرد، اما مولفه مهمی از رویکرد جامع نگر و کل نگر برای کاهش تأثیر بلایا بر آسیب‌پذیرترین افراد است.
فهرست عناوین این مطلب
تاب آوری در بلایا
تاب آوری فاجعه چیست؟
تاب آوری فاجعه، توانایی افراد، جوامع، سازمانها و دولتها برای انطباق و سازگاری با مخاطرات، شوکها، تنش ها و بازگشت موفقیت آمیز از آنها بدون در نظر گرفتن چشم انداز دراز مدت برای رشد و توسعه محسوب میشود. مطابق با چارچوب عملیاتی اقدامات هیوگو تاب آوری فاجعه به میزان توانمندی که افراد، جوامع و سازمانهای عمومی و اختصاصی قادر به سازماندهی خودشان برای یادگیری از فاجعه های قبلی و نیز برای کاهش ریسک های آنها در سطوح بین المللی، منطقه ای، ملی و محلی برای موارد آینده بستگی دارد.
تاب آوری فاجعه بخشی از یک مفهوم گسترده تر پیرامون تاب آوری محسوب میشود؛ یعنی توانایی افراد، جوامع و دولتها و نهادهای آنها برای جذب و احیا و بازگشت موفقیت آمیز از ضربات و تنش های شدید میباشد. در حالی که تطبیق و سازگاری مثبت با آن ساختارها و نیز انتقال ساختارها و وسایل و ابزارهای معیشت زندگی در هنگام مواجهه با تغییرات طولانی مدت و شرایط عدم قطعیت و اطمینان هم وجود دارد.
به لحاظ مفهومی، آسیب پذیری و انعطاف پذیری فاجعه با هم مرتبط هستند. بعضی از نویسندگان آسیب پذیری را به عنوان نقطه مقابل تاب آوری فاجعه در نظر میگیرند، در حالی که دیگران آسیب پذیری را به عنوان فاکتور خطر و تاب آوری فاجعه را به عنوان ظرفیت برای نشان دادن واکنش تلقی می نمایند. مرکز توسعه بین الملل چارچوب عملیاتی تاب آوری فاجعه را به صورت زیر نشان میدهد.
1ـ حوزه تاب آوری: چه تاب آوری به عنوان گروه اجتماعی، نظامهای اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی، حوزه زیست محیطی یا نهادی در حال تکوین یا ساخت است.
2ـ عوامل ایجاد آشفتگی و اختلال: با چه عواملی گروه یا نهاد قصد دارد به تاب آوری برسد. این عوامل عبارت اند از:
ـ مخاطرات طبیعی شوک آور (از قبیل رخدادهایی شبیه به موارد مرتبط با تناقضات و تعارضات یا بلایا و فاجعه های طبیعی)
ـ عوامل تنش زا یا استرس آوری (روندها وگرایشهای طولانی مدت شبیه به کاهش و اتلاف منابع، شهرسازی یا تغییرات اقلیمی).
3ـ ظرفیت مواجهه و مقابله:
ـ توانایی یک سیستم یا فرآیند برای مواجهه و مقابله با شوک یا استرس بستگی به قرار گرفتن در مواجهه با آن عامل دارد (میزان آن شوک یا استرس مورد نظر)
ـ حساسیت (درجه ای است که سیستم تحت تاثیر آن قرار میگیرد یا به آن پاسخ خواهد داد با توجه به شوک یا استرس مورد نظر)
ـ ظرفیت سازگاری و تطبیق ( به چه میزان مناسبی میتواند به آن اختلال یا آسیب در سطح متوسط مقابله کند، یا به چه میزان متناسبی بهره گیری و استفاده از فرصتهای مورد نظر و مقابله یا مواجهه با پیامدها و برآیندهای مرتبط با تحول و دگرگونی را دارد).
4ـ واکنش: طیف وسیعی از واکنش ها امکان پذیر است، از جمله:
ـ بازگشت یا برگشت به وضع سابق در حالت بهتر و مناسب تر، در جایی که شاهد افزایش ظرفیتها میگردیم، هم چنین مواجهه با آن عامل شوک یا استرس نیز، کاهش مییابد و سیستم بیشتر قادر به مقابله با شوکها و استرسهای آینده میگردد.
ـ بازگشت یا برگشت به وضع سابق تا جایی که شرایط گذشته یا ماسبق وجود دارد.
ـ احیا و بازیابی اما بدتر از وضعیت قبل، به معنی این که ظرفیتها کاهش مییابد.
ـ در بدترین حالت و وضعیت، آن سیستم یا سامانه فرو میریزد، و منجر به کاهش فاجعه آمیز ظرفیت برای مقابله با تبعات و اثرات در آینده میشود.
تاب آوری در مقابل فاجعه هم به عنوان یک نتیجه و هم به عنوان یک فرایند توصیف شده است. فعالیتهایی که بر روی نتیجه متمرکز هستند (نتیجه گرا)، تمایل دارند که رویکردهای واکنش پذیری بالا به پایین را اتخاذ نمایند که میتواند به نفع و به سود وضعیت موجود باشد و ترجیح می دهد از نابرابریهایی برخاسته یا ناشی از ناامنی و فاجعه روی گردان شده و به آنها توجه ننمایند. به عنوان یک فرایند، ساخت و ایجاد تاب آوری در مقابل فاجعه ها و بلایا حمایت از ظرفیتها و توانمندیهای افراد، جوامع و دولتها را برای تطبیق و سازگاری از طریق داراییها و سرمایه ها که در ارتباط با بافتار یا حوزه مرتبط با آنها میباشند را نیز در پی دارد. برای برخی این به طور غیرمستقیم به منزله ارتقاء و بهبود حقوق افراد میباشد و نیز نابرابریهای اجتماعی، اقتصادی و جنسیتی و زیست محیطی که مخل وضعیت آسیب پذیری میباشند را هم مورد توجه قرار میدهند.
شواهد نشان میدهد که ابزارها و رویکردهای زیر میتواند برای ایجاد تابآوری فاجعه مفید باشد:
تجزیه و تحلیل و اندازه‌گیری تاب آوری:
ـ تعدادی از ابزارها در دسترس هستند، از جمله چارچوب مرکز توسعه بین الملل DFID که ارتباط نوع مواجهه و حساسیت و ظرفیت انطباقی را تعیین میکند.
ـ شاخصهای توویگ 2009 که برای حاکمیت و یا ارائه دستور و مصوبات، ارزیابی ریسک، دانش، مدیریت خطر و کاهش میزان آسیب پذیری و آمادگی و واکنش در برابر بلایا به کار می رود.
حمایت از محیط توانمند و اقدامات دولتها و سیستم حاکمیتی:
تاب آوری در مقابل بلایا زمانی میتواند تشدید و تقویت شود که دولتها رویکرد چند سطحی و چندگانه و هم چنین رویکردهای ذینفعان سهامدار را برای مدیریت ریسک اتخاذ نمایند. تعامل مداخلاتی که در مقیاس‌های مختلف و سطوح گوناگون رخ میدهند، ضرورت آنها اثبات شده و حتمی محسوب میشود. سیاست‌های ملی نیازمند حمایت برای دسترسی عادلانه به منابع، مدیریت قوی ریسک، برنامه‌های بلند مدت برای تاب آوری و حمایت از منافع جمعیت‌های در معرض خطر میباشد.
حمایت از ظرفیت‌های انطباقی و تطبیقی:
تجارب نشان میدهد که افراد حرفه‌ای مداخله گر می‌توانند از تاب آوری فاجعه در جوامع با بیشترین میزان کسب موفقیت استفاده کنند هنگامی که مداخلات را در زمینه‌ها و بافتارهای محلی و منطقه ای انجام میدهند و مشارکت معنادار گروه‌های در معرض خطر را تضمین می‌نمایند و جریانهای رایج در ارتباط با جنسیتها را در برنامه‌ریزی لحاظ می نمایند. مشارکت اجتماعی میتواند چالش برانگیز بوده و نیازمند ادراک هوشیارانه از فرصت‌ها و خطرات تهدید کننده برای گروه‌های اجتماعی ضعیف تر و کمتر قدرتمند باشد.
سازگاری و تطبیق با بافتارهای مختلف اجتماعی: انواع مختلف بحرانها چالش‌ها و فرصتهای مختلفی برای مداخله را درگیر می نمایند. با این حال، عوامل مشترکی که تاب آوری را ارتقا و بهبود میبخشند شامل حاکمیت خوب و مناسب، برابری جنسیتی و تعامل با طیف وسیعی از گروه‌های اجتماعی، حل و فصل اختلاف و تعارضات، تنوع و تکثر نوع زندگیها ونوع معیشت، و دسترسی به زیرساخت ها و خدمات عمومی میباشند.
تأمین مالی حوزه تاب آوری:
طیف وسیعی از مکانیسم‌های تاب آور و انعطاف پذیر در حوزه تأمین مالی برای حمایت قبل، حین و بعد از حوادث و بلایا وجود دارد از قبیل: بیمه ها، استقراض (درخواست وجوه و وام و دیگراشکال تأمین مالی)، بودجه‌های اختصاصی خاص و اهدایی، وجوه ارسالی و دیگر کمکها یا اعانه های سالیانه.
این مکانیسم ها می توانند سودمند و مفید باشند و کارآمدی وکارایی متناسب و متناظر آنها هم بنا به نوع بافتار و حوزه تحت پوشش و هدف میتواند متفاوت باشد.
مزایا و منافع مرتبط با تاب آوری در مقابل فاجعه ها
ـ نجات زندگی انسان ها
ـ حمایت و حفاظت از زیر ساخت ها و زندگی انسان ها
ـ حمایت و حفاظت از سامانه های اجتماعی
ـ حمایت از محیط زیست
ـ حمایت از تاب آوری گسترده در حوزه های تعارضات و تناقضات خشونت آمیز با میزان آسیب پذیری در سطح بالا
تمرکز و هدف حوزه تاب آوری میتواند واکنشها را در مقابل خطرات و بلایا افزایش دهد در حالی که یک توجه کل نگر یا جامع نگر پیرامون خطرات و حوادث، مواجه ها، میزان آسیب پذیری و ظرفیتها را نیز دارد. برنامه ریزی در خصوص تاب آوری در مقابل فاجعه ها و بلایا در وهله اول برای نجات جان انسانها میباشد. در حالی که زیر ساختها، زندگی و معیشت، نظامهای اجتماعی و نیز محیط زیست را هم مورد حمایت و حفاظت قرار میدهد. ساخت تاب آوری در مقابل خطرات طبیعی میتواند اثرات مثبت گسترده ای در وضعیتهای حساس و آسیب پذیر و تعارضات و تناقضات خشونت آمیز داشته باشد. شواهد مربوط به کشورهای مختلف تاثیرات بالقوه تابآوری در مقابله با بلایا و فاجعه ها را نشان می دهد.
ترجمه و گردآوری: فاطمه محمدی؛ مددکار اجتماعی
منبع: برگرفته از سری کتابهای در پیش روی وبسایت مددکاران اجتماعی ایرانیان در حوزه تاب آوری
