ضرورت صیانت از ایده‌ها …

مقدمه

هر ساله در 23 آوریل که به نام روز جهانی کتاب نام گذاری شده است برنامه و سمینارهای متعددی در زمینه‌ی چاپ، نشر و مقابله با سرقت‌های ادبی، کپی رایت و حمایت از ایده‌های اندیشمندان ارایه می شود. در حالیکه در بسیاری از کشورها به صورت جدی با سارقان ایده‌های علمی و ادبی مقابله می گردد اما متاسفانه در کشورمان هنوز قوانین مشخصی در این خصوص نداریم. هر چند در قانون مطبوعات فصل چهارم بند9 اشاره‌ای به  سرقت ادبی و مجازات‌های آن منطبق با ماده 698 قانون مجازات اسلامی گردیده است و یا مجازات‌های مادی برای چنین سرقت هایی تعیین شده اما به دلیل مشکلاتی که در روند طولانی اجرای قوانین فوق وجود دارد بسیاری از پرونده‌های سرقت‌های علمی، ادبی و ایده پردازی‌ها مسکوت مانده و بدون نتیجه رها می‌شود.

بر اساس تعريف ارائه شده سرقت علمی عبارت است از استفاده از لغات يا ايده ديگران به عنوان ايده خود. اين امر ممکن است به دليل جهل يا عدم اطلاع از راه صحيح تشکر از ديگران يا منبع دادن به آنها باشد. همچنين ممکن است به طور عمد و به قصد انجام فریب دیگران باشد( زیگرس و همکاران، 2008 به نقل از بطحائی 1390).

در حالیکه امروزه با گسترش شبکه‌های اجتماعی و انتشار گسترده‌ی اطلاعات با مشکلاتی نظیر سرقت علمی مواجه‌هستیم. کشورمان نیز به دلیل عدم پذیرش قانون کپی رایت در شرایط چندان مساعدی قرار ندارد که در بالا به برخی از این مشکلات اشاره شد. همچنین به دلایل یاد شده، امنیت ایده و محافظت از آن همیشه‌یکی از نگرانی‌های جدی اندیشه پردازان و متفکران  بوده است به گونه‌ای که افرادی ممکن است آگاهانه‌یا ناآگاهانه اقدام به سرقت علمی و ثبت ایده‌های اجتماعی به نام خود نمایند.

با افزایش رقابت های علمی، تنش ها به صورت گسترده‌ای رشد داشته است. افراد در پی خلق اندیشه‌های جدید، عرضه و بازاریابی برای یافتن آن هستند. یک صاحب اندیشه مجبور است که بارها نظرات و اندیشه‌های خود را درباره‌ی یک موضوع در مجامع علمی ابزار نماید. سرقت ایده نگرانی بسیاری از صاحبان اندیشه است که در خط مقدم کار با افراد و تولید علمی قرار دارند. ممکن است افراد رقیب، ایده‌ها را به سرقت برده و بدون هیچگونه تلاشی به نفع خود از آن استفاده نمایند. لذا سرقت ادبی و علمی در بین افرادی که به دنبال کسب شهرت بوده و یا در کسب شهرت دچار شکست شده‌اند بیشتر است. علاوه بر این افرادی که به دنبال به دست آوردن بودجه برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی و یا کسب درآمد می باشند سعی می‌کنند که از ایده‌های دیگران به نفع خوداستفاده نمایند.

تبیین دلایل سرقت علمی

برای تبیین دلایل سرقت علمی و ثبت غیر قانونی ایده های اجتماعی دلایل گوناگونی وجود دارد. آنچه که مشخص است این جرم بر اساس نظریات روانشناسی و دیدگاههای فرد محور قابل تبیین نمی باشد زیرا هنگامی که فراوانی چنین جرایمی در جامعه زیاد باشد و آثار علمی متفکران به راحتی قابل سرقت و ثبت به نام غیر باشد لذا باید از تبیین های جامع تری بهره گرفت. آثار علمی و خلق ایده ها حاصل دسترنج افرادی است که عمری در راه تحقیق وقت خود را صرف نموده و گاهی برای پروراندن یک ایده و نظریه زندگی فردی و خانوادگی خود را نیز وقف نموده اند.

در هر صورت می توان از دیدگاههای جامعه شناسی نظیر سرمایه ی اجتماعی، سرمایه ی فرهنگی و بی سازمانی اجتماعی برای تبیین سرقت علمی و ادبی آثار و ایده های اجتماعی استفاده نمود.

1- نظریه ی سرمایه ی فرهنگی بوردیو

نظریه‌ی سرمایه‌ی اجتماعی اولین بار توسط کلمن ارایه شد و عبارت است از تمام روابط و امکاناتی که‌یک گروه‌یا افراد در اختیار داشته و می توانند آن را در اختیار افراد دیگری قرار دهند. بنابراین سرمایه‌ی اجتماعی مولد است. از مهمترین شاخص های سرمایه‌ی اجتماعی می توان به اعتماد، ارتباط، مشارکت، امنیت، شبکه‌ی روابط اجتماعی و … اشاره نمود. بنابراین دسترسی به این شاخص‌ها می تواند تعیین کننده‌ی سرمایه‌ی اجتماعی باشد.

اصولا در جوامعی که شاخص‌های سرمایه‌ی اجتماعی بالاست میزان جرم و بزه‌کاری نیز کاهش می‌یابد. زیرا افراد نسبت به‌همدیگر احساس مسئولیت نموده و هنجارهای اجتماعی ضامن اجرای قوانین می‌باشد. اعتماد و امنیت به عنوان دو شاخص عمده‌ی سرمایه‌ی اجتماعی می تواند نقش اساسی در حفظ آثار علمی و جلوگیری از سرقت ادبی و در نتیجه صیانت از ایده‌های اجتماعی داشته باشد. یعنی در جوامعی که میزان امنیت و اعتماد بالاست افراد با اطمینان بیشتری اقدام به تولید آثار علمی و انتشار آن می‌نمایند. همچنین با توجه به قوانین سختگیرانه و نظاره‌گر، به راحتی احتمال سرقت ایده‌های علمی وجود ندارد. عکس آن نیز می‌تواند مصداق داشته باشد. به این معنی در جوامعی که شاخص‌های سرمایه‌ی اجتماعی نظیر اعتماد و امنیت ضعیف است، ایده‌های اجتماعی و علمی در معرض سرقت قرار گرفته و به راحتی انتشار می‌یابند. چنین موضوعی برای یک جامعه می‌تواند فاجعه بار باشد. زیرا هیچگونه اعتمادی به ایده پردازی وجود ندارد و نویسندگان و صاحبان اندیشه دچار نا امیدی و سرخوردگی می‌گردند. نتیجه‌ی چنین روندی انسداد اندیشه‌ورزی در جامعه خواهد بود. ثبت و انتشار آثار علمی مختص نویسنده و مخترع آن است. انتشار بدون مجوز آن یک اقدام غیر اخلاقی و غیر حرفه‌ای است. بنابراین در جوامعی که میزان بالایی از سرمایه‌ی اجتماعی وجود دارد احتمال سرقت اندیشه و دستاوردهای علمی کمتر از سایر جوامع خواهد بود.

2- نظریه‌ی سرمایه‌ی فرهنگی پیر بوردیو

سرقت ایده‌های علمی را تا حدودی نیز می‌توان بر اساس نظریه‌ی سرمایه‌ی فرهنگی بوردیو تبیین نمود. بر طبق نظریه‌ی بوردیو 4 نوع سرمایه داریم. 1- سرمایه‌ی اقتصادی2- سرمایه‌ی اجتماعی3- سرمایه‌ی فرهنگی و 4 سرمایه‌ی نمادین

سرمایه‌ی فرهنگی شامل تجارب، مهارت‌ها، توانمندی و دانسته‌های افراد است که خود شامل سرمایه‌های عینی و نمادین به معنی شهرت و اعتبار می باشد. یکی از اهداف اساسی افراد از انباشت سرمایه‌ی فرهنگی، کسب اعتبار و بهره‌گیری از امکانات و منابع بیشتر است. لذا افرادی که از منابع و ایده‌های دیگران به نفع خود استفاده می نمایند به دنبال کسب منافع شخصی می باشند. از آنجا که انواع سرمایه قابل تبدیل می باشد لذا به راحتی می توانند سرمایه‌های فرهنگی شخص دیگر را تبدیل به سرمایه‌ی اقتصادی و حتی اجتماعی خود نمایند. لذا یکی از دلایل سرقت علمی و ادبی آثار دیگران موارد یاد شده می باشد.

3- نظریه ی بی سازمانی اجتماعی

اساس این نظریه بر آن است که برخی اجتماعات به دلیل اختلال در فرآیندهای رسمی و غیر رسمی کنترل اجتماعی، قادر به خود تنظیمی مؤثر نبوده و در نتیجه باعث سست شدن پیوندهای ساکنان نسبت به همدیگر شده که افراد نسبت به همدیگر احساس مسئولیت نخواهند نمود و قواعد مشخصی برای تنظیم روابط آنها وجود ندارد.

نظریه های بی سازمانی اجتماعی، جامعه را یک نظام پیچیده و پویا می داند که بخش های مختلف آن از طریق قواعد و مقررات اجتماعی با یکدیگر هماهنگ و منظم می شوند و هنگامی که مسئله ای یک بخش از نظام را تغییر می دهد، سایر بخش های آن نیز باید خود را با آن بخش هماهنگ و سازگار کنند. از نگاه این نظریه، مسائل اجتماعی محصول در هم ریختگی سازمان اجتماعی و فرهنگی است (محمدی اصل، ۱۳۸۵). بر این اساس می توان گسترش و فراوانی سرقت علمی و ثبت آثار نویسندگان را ناشی از اختلال در فرایندهای رسمی و آنومی فرهنگی در جامعه دانست. در شرایطی که قواعد تنظیم کننده ی رفتارهای انسان ها که حفظ آثار و دستاوردهای علمی و ایده هاست به شکل ضعیفی عمل می نمایند.

روش های محافظت و جلوگیری از سرقت ایده های اجتماعی

با این وجود روش هایی وجود دارد که می تواند به کاهش احتمال سرقت علمی و ادبی آثار و ایده‌پردازی اجتماعی کمک نماید(دریو هاندریکس، 2013).  در ذیل به برخی از آنها اشاره شده است:

1- از آشکار کردن بیش از حد ایده‌هایتان خودداری نمایید: یکی از بهترین شیوه‌ها برای امنیت ایده‌هایتان این است تنها جایی آن را آشکار سازید که واقعا ضرورت دارد. به‌هنگام ارایه‌ی ایده‌هایتان در ارتباط با مشتریان بالقوه، سعی کنید فقط به جزییاتی از آن برای انتقال ایده‌هایتان اشاره نمایید. لازم نیست که درباره‌ی جزییات ایده و اینکه کجا و چگونه اطلاعات را کسب و تولید نموده و خدمات متناسب با آن را دریافت کرده اید صحبت نمایید. اما در یک مورد استثناء وجود دارد و آن هنگامی است که‌یک کارفرما برای اجرای ایده‌ی تان پیدا شود و شما مجبور خواهید بود که ریسک نموده و جزئیات ایده‌ی خود را برای دریافت کمک مالی ارایه دهید.

2- استفاده از توافق نامه‌ی کتبی مبنی بر عدم افشای ایده: استفاده از یک توافق نامه‌ی عدم افشاء قبل از آشکار و افشا شدن آن توسط همکاران می تواند به محافظت از ایده‌ی شما کمک نماید. با این وجود، مهم است توجه داشته باشید که بسیاری از سرمایه گذاران قبل از اینکه شما درباره‌ی طرح یا ایده تان صحبت نمایید از امضای قرارداد خودداری می کنید. لذا بهتر است قبل از آن ایده‌یا طرح تان را ثبت نمایید.

3- برای ثبت موقت ایده درخواست ارایه دهید: حق ثبت اختراع می تواند هزینه‌ی بیشتری نسبت به شروع آن داشته باشد. در طول ارایه‌ی ایده‌ی تان، حق ثبت اختراع موقت می تواند از ایده‌ی شما محافظت نماید.

4- نام خود را بر روی ایده بگذارید: یک علامت تجاری می تواند یک لایه‌ی محافظتی دیگری باشد که در نتیجه نام یک کمپانی با ایده پیوند داشته باشد. حفاظت از طریق یک علامت تجاری می تواند به منزله‌ی یک مسئله‌ی قانونی باشد. مدارک مورد نیاز برای ثبت اختراع را ارایه نمایید.

5- درباره‌ی دریافت کنندگان از ایده تان تحقیق کنید: از طریق قرارهای ملاقاتی که می گذارید سعی کنید درباره‌ی دریافت کنندگان ایده تحقیق نمایید. اطلاعات می تواند به راحتی در دسترس باشد. در خصوص حامیان و یا کارفرماها تحقیق کنید که آیا می توانند شریک قابل اعتمادی برای به اشتراک گذاشتن ایده‌هایتان باشند.

6- به احساسات خود توجه نموده و کنجکاو باشید: در فرایند ارایه‌ی ایده و یا اختراع به احساسات خود توجه نمایید. اگر فردی علاقه‌ی خیلی خاصی به شنیدن جنبه‌های مختلف ایده‌ی شما داشته باشد از خودتان بپرسید انگیزه و دلیل این فرد برای این همه علاقه چه می تواند باشد؟ علت این کنجکاوی محض چیست؟ در اینجا تجربه به کمک شما خواهد آمد. اگر شما با فردی در ارتباط باشید که تجربیات زیادی داشته و در زمینه‌ی ایده پردازی غنی باشد امکانات زیادی در اختیار دارد و به احتمال خیلی اندکی ایده‌ی شما را به سرقت خواهد برد. اما اگر شما با یک تازه کار صحبت نمایید، ممکن است دست به افشای برخی از جنبه‌های ایده‌ی تان بزند و باعث سرقت ایده‌ی شما گردد.

7- مستند کنید، مستند کنید، مستند کنید. نوشتن باعث حفاظت از مدارک شما خواهد شد. به احتمال کمی ثبت و مکتوب ساختن ایده‌هایتان باعث سرقت آن می‌گردد. بنابراین ایده‌های خود را به این وسیله مهار کنید. با بحث نکردن درباره‌ی ایده‌هایتان به دیگران شانس سرقت آن را کاهش دهید.

در پایان ذکر این نکته لازم است که دشواری‌های زیادی برای محافظت از ایده و جلوگیری از سرقت علمی و ادبی وجود دارد و نیازمند اقدامات قضایی، فرهنگ سازی و آموزش در سطح عموم جامعه است. علاوه بر این تصویب قانون حق کپی رایت و اقدامات موثر مقابله‌ای در ارتباط با سارقان علمی و ادبی از دیگر اقداماتی است که به کاهش احتمال سرقت علمی کمک خواهد نمود.

نتیجه گیری

در حال حاضر در کشور شاهد نوعی شارلاتانیزم علمی هستیم که مدرک گرایی و گرایش به تحصیلات تکمیلی روز به روز در حال گسترش است به گونه‌ای که افراد برای کسب وجه‌ی علمی و ثروت، حاضر به زیر پا گذاشتن ابتدایی ترین اصول انسانی هستند. البته چنین روندی حاصل خودخواهی، رقابت ناسالم، مصرف گرایی و گسترش فرهنگ دروغ، فریب و بی اعتمادی در سطح جامعه است. بنابراین سرقت ایده‌های علمی، ادبی و اجتماعی حاصل چنین شرایطی است. برای مقابله با سرقت های علمی و ادبی نیازمند مهندسی فرهنگی و آموزش اخلاق در همه‌ی سطوح جامعه می باشیم. علاوه بر این تقویت مسئولیت پذیری اجتماعی و آموزش در سطوح مدارس و دانشگاهها از دیگر اقدامات تاثیر گذار خواهد بود.

سلمان قادری | دانشجوی دکتری جامعه شناسی
مونا رباطی |  کارشناس ارشد جمعیت شناسی