راهنمای جامع برخورد و حمایت از بیماران مبتلا به اعتیاد

راهنمای برخورد با بیماران اعتیاد

راهنمای جامع برخورد و حمایت از بیماران مبتلا به اعتیاد با تأکید بر مداخلات تخصصی مددکاری و مدیریت پارانویای مت‌آمفتامین

کاری از دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار پایگاه جامع مددکاری اجتماعی ایرانیان

مقدمه:

اعتیاد به مواد مخدر و محرک‌ها، یک چالش چندوجهی است که نه تنها فرد مبتلا، بلکه کل شبکه اجتماعی و خانوادگی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد.۱ برخورد صحیح، همدلانه و در عین حال قاطع با فرد دارای اختلال مصرف مواد، نیازمند تغییر پارادایم‌های ارتباطی و اتخاذ رویکردهای مبتنی بر شواهد است.

این گزارش با هدف ارائه یک چارچوب تخصصی برای حمایت از بیماران اعتیاد، به ویژه افرادی که با عوارض شدید روانی مصرف مت‌آمفتامین (شیشه) مانند سوءظن و پارانویا دست و پنجه نرم می‌کنند، تنظیم شده است. همچنین، نقش حیاتی مددکار اجتماعی در تضمین بهبودی پایدار و جامع تشریح می‌گردد.

درک اعتیاد به عنوان یک بیماری و تغییر پارادایم‌های ارتباطی (بنیاد)

اعتیاد: یک بیماری زیستی-روانی-اجتماعی (پذیرش و حذف انگ)

اعتیاد یک انتخاب ضعیف یا نقص اخلاقی نیست، بلکه یک بیماری مزمن و پیچیده مغزی است.۳ مواد اعتیادآور با ورود به سیستم عصبی مرکزی، عملکرد ناقل‌های عصبی و پردازش اطلاعات مغز را مختل می‌کنند.۴

این بیماری به تدریج پیشرفت کرده و از مصرف تفننی به یک وابستگی دائمی تبدیل می‌شود.۵ پذیرش این واقعیت علمی، نخستین و مهم‌ترین گام برای حذف “انگ” و آغاز یک تعامل مؤثر و درمانی است.

بسیار حیاتی است که در مواجهه با فرد مبتلا، اصل احترام و دلسوزی رعایت شود.۶ تحقیر، سرزنش، ایجاد احساس گناه یا شرم نه تنها کمکی به حل مشکل نمی‌کند، بلکه مقاومت بیمار در برابر درمان را افزایش داده و فشار روانی او را تشدید می‌کند.۶

در بسیاری از موارد، فرد معتاد برای رهایی از احساس گناه و سرخوردگی ناشی از رفتارهای خود، دوباره به مصرف مواد روی می‌آورد؛ زیرا مواد مخدر تنها راه فرار موقت او از این دردها است.۸

بنابراین، اطرافیان باید با او با مهربانی برخورد کنند و شخص بیمار را بپذیرند، حتی اگر رفتار مصرف مواد او را تأیید نکنند. این تمایز میان “پذیرش شخص” و “رد رفتار” کلید کاهش حالت تدافعی بیمار و فعال‌سازی انگیزه درونی برای تغییر است.۷

تشویق بیمار به درمان حرفه‌ای (فعال‌سازی انگیزه درونی)

ترک موفق اعتیاد، یک فرآیند طولانی و همراه با چالش‌های فراوان است که به هیچ وجه شبیه به تصویرسازی‌های غیرواقعی از “چند روز زجر و پاک شدن” در رسانه‌ها نیست.۹ موفقیت در ترک، نیازمند صبر، تمرکز و اراده قوی از سوی فرد مبتلا و حمایت اطرافیان است.۹

در مرحله ترغیب، هرگونه اجبار و تهدید معمولاً نتیجه عکس داده و فرد را بیشتر به سمت اعتیاد سوق می‌دهد.۱۰ درمان دائمی و ترک کامل بدون خواست و تمایل درونی خود فرد ممکن نیست.۱۱

نقش اطرافیان، پشتیبانی و حمایت از این اراده درونی است. خانواده باید با مطالعه و افزایش آگاهی درباره بیماری اعتیاد و مراحل درمانی، درک درستی از شرایط پیدا کرده و باور و اعتماد صد درصد خود را نسبت به توانایی فرد برای بهبودی نشان دهد.۲ اطمینان خاطر دادن به بیمار مبنی بر اینکه خانواده در تمام مراحل، حتی در صورت لغزش، کنار او خواهد بود، عاملی تعیین‌کننده است.۱۱

نکته مهم این است که سم‌زدایی جسمی تنها بخش کوچکی از درمان است (حدود یک هفته تا ۱۰ روز).۱۲ مبارزه اصلی پس از سم‌زدایی آغاز می‌شود که شامل کنترل وسوسه و مدیریت عوامل عود (مانند گرسنگی، خشم، تنهایی و خستگی) است.۱۰ به همین دلیل، ترک اعتیاد، به خصوص برای مواد محرک مانند شیشه، بدون برنامه تخصصی شامل مشاوره روانشناسی، روانپزشکی و کمک پزشکی، خطر بازگشت به مصرف بسیار بالایی دارد.۱۳

چالش‌های اختصاصی اعتیاد به مت‌آمفتامین (شیشه) و مدیریت سوءظن

خصوصیات بالینی اعتیاد به شیشه و پارانویا

مت‌آمفتامین (شیشه) به دلیل ماهیت محرک خود، وابستگی روانی شدیدی ایجاد کرده و تأثیرات مخربی بر سیستم عصبی مرکزی و مغز دارد.۱۴ یکی از خطرناک‌ترین عوارض مصرف شیشه، ایجاد روان‌پریشی (سایکوز) شبیه به اسکیزوفرنی است که با توهمات بینایی و شنوایی، پرخاشگری غیرعادی و به‌ویژه بدبینی شدید و سوءظن (پارانویا) مشخص می‌شود.۱۶

فرد مبتلا به پارانویا به‌طور مداوم به دیگران شک و تردید دارد و هر تعاملی را محتاطانه و تدافعی تفسیر می‌کند.۱۷ سوءظن می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی شده و حفظ روابط معنادار را برای او دشوار سازد.۱۸ یکی دیگر از توهمات رایج در مصرف‌کنندگان شیشه، حس کرم‌زدگی (Formication) است که باعث خارش مداوم پوست و ایجاد زخم می‌شود.۱۶

مدیریت حساسیت‌های روانی و رعایت اصول اخلاقی

در مواجهه با فرد معتاد به شیشه که دچار پارانویا است، هرگونه رفتار پنهانی یا غیرشفاف، سوءظن او را تقویت و تأیید می‌کند. همانطور که در پرسش کاربر نیز به درستی اشاره شده، اقدام به “در گوشی صحبت کردن” یا پچ‌پچ کردن در حضور فرد، نه تنها یک عمل غیراخلاقی است که موجب آزار روانی فردی می‌شود که درگیر دردهای بزرگی است، بلکه به صورت فعال اعتماد و شفافیتی را که برای درمان حیاتی است، تخریب می‌کند. در برابر پارانویا، شفافیت و صراحت در کلام و رفتار یک اصل است.

تکنیک‌های ارتباطی در حالت سوءظن

در برخورد با هذیان‌ها و سوءظن‌های ناشی از شیشه، هدف نباید بحث بر سر محتوای هذیان (واقعی یا غیرواقعی بودن آن) باشد، بلکه باید بر ابراز همدلی نسبت به احساسات زیرین او تمرکز شود. جدل کردن بر سر واقعیت، مقاومت بیمار را افزایش می‌دهد.

1. تمرکز بر احساس، نه محتوا: اگر فرد می‌گوید تحت تعقیب است یا صدایی می‌شنود، به جای رد کردن مستقیم (“این توهم است، واقعی نیست”)، احساس ترس یا ناراحتی او را تأیید کنید (“متوجه هستم که چه ترس بزرگی داری و چقدر شرایط برایت سخت است”).۱۸
2. ارتباط شفاف و ساده: از زبان تخصصی دوری کنید و در سطحی صحبت کنید که فراتر از درک مراجع نباشد.۲۰ صداقت کامل در کلام و اجتناب از هرگونه پنهان‌کاری، به مرور حس امنیت و شفافیت را تقویت می‌کند.۸
3. حفظ آرامش در محیط: محیط خانه و کار باید امن و آرام باشد.۹ تنها نگذاشتن بیمار، به ویژه در فضاهایی که قبلاً مصرف می‌کرده، ضروری است.۹

راهنمای اقدام در مسمومیت حاد و مدیریت بحران

مسمومیت حاد با مت‌آمفتامین یک وضعیت اضطراری است. بر خلاف مواد افیونی (که منجر به کندی تنفس می‌شوند)، اوردوز شیشه می‌تواند با پرخاشگری شدید، تشنج، و سندروم هایپرترمی (افزایش خطرناک دمای بدن شبیه گرمازدگی) همراه باشد که بالقوه کشنده است.۲۱ همچنین، مصرف محرک‌ها در دوزهای بالا با احتمال بیشتر جرائم خشونت‌آمیز مانند همسرآزاری و کودک‌آزاری گزارش شده است.۲۱

در صورت مشاهده پرخاشگری غیرقابل کنترل یا علائم جسمی شدید، پروتکل اقدام فوری باید اجرا شود:

1. اولویت امنیت: اگر فرد به شدت پرخاشگر یا خشن است، اولویت اول حفظ امنیت خود و دیگران است.
2. تماس فوری با ۱۱۵: بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید و اطلاعات ضروری شامل محل، سن، جنسیت و اگر می‌دانید، نوع ماده مصرفی را ارائه دهید.۲۲
3. حفظ آرامش: استرس و هراس شما شرایط را بدتر می‌کند و ممکن است به فرد مضطرب منتقل شود.۲۲ با خونسردی، محیط را آرام کنید و از مشاجره بپرهیزید.۲۳
4. مدیریت هوشیاری: اگر فرد بیهوش است، او را به آرامی به پهلو بچرخانید (وضعیت ریکاوری) تا خطر خفگی ناشی از استفراغ کاهش یابد.۲۲ در صورت توقف تنفس، و تنها در صورت آموزش دیدن، احیای قلبی ریوی انجام دهید.۲۳

برای درمان اعتیاد به شیشه، به دلیل وابستگی شدید روانی، روش‌هایی که صرفاً بر سم‌زدایی جسمی تمرکز دارند، موفقیت محدودی خواهند داشت. مدل ماتریکس (Matrix Model) که یک روش درمانی یکپارچه و سرپایی فشرده (IOP) است، به طور خاص برای ترک محرک‌هایی مانند شیشه طراحی شده است.۲۴

این مدل با ادغام درمان شناختی-رفتاری (CBT)، مصاحبه انگیزشی (MI)، و درمان خانواده، بر بازسازی الگوهای ذهنی، کاهش وسوسه و تقویت مهارت‌های زندگی متمرکز است، و از این رو به عنوان یک رویکرد تخصصی و مؤثر در ایران نیز به کار گرفته می‌شود.۱۴

پویایی‌های خانواده، مرزبندی و خروج از هم‌وابستگی

اعتیاد به عنوان یک بیماری سیستمی خانواده

اعتیاد یک نفر، کل سیستم خانواده را بیمار می‌کند و آسیب‌های عمیقی بر روابط، امور مالی و سلامت روان همه اعضا بر جای می‌گذارد.۱

در خانواده‌هایی که با اعتیاد درگیر هستند، اغلب قوانین نانوشته‌ای شکل می‌گیرند، مانند “حرف نزن (درباره مشکل)، احساس نکن، به هیچکس اعتماد نکن”.۵ این قواعد منجر به احساس گناه، خشم، اضطراب و انکار همه‌گیر در میان اعضای خانواده می‌شود.۵ کودکان در چنین محیطی اغلب اضطراب، بی‌قراری، پرخاشگری، افت تحصیلی و اختلالات خواب را تجربه می‌کنند.۲۷

هم‌وابستگی (Codependency) و تسهیل‌گری (Enabling)

یکی از موانع اصلی بهبودی بیمار، الگوهای ناسالم حمایتی در خانواده است که تحت عنوان هم‌وابستگی و تسهیل‌گری شناخته می‌شود.

هم‌وابستگی (Codependency): هم‌وابستگی یک الگوی ارتباطی دردناک است که در آن فردِ نزدیک (اغلب همسر یا والدین) برای به دست آوردن عزت نفس، امنیت یا هویت، نیازهای خود را نادیده گرفته و به شکلی وسواس‌گونه بر روی فرد معتاد تمرکز می‌کند.۲۸ این فرد از ترس تنهایی یا از دست دادن محبوب، تلاش می‌کند با مراقبت افراطی، فرد معتاد را در کنار خود نگه دارد.۳۰

تسهیل‌گری (Enabling): تسهیل‌گری عبارت است از هر تلاشی که عواقب طبیعی و دردناک مصرف مواد را از دوش فرد معتاد برمی‌دارد. برای مثال، خانواده ممکن است بدهی‌های او را بپردازند، مشکلات شغلی یا قانونی او را بپوشانند، یا بدون هیچ کنترلی منابع مالی در اختیارش قرار دهند.۳۱ این عمل، هرچند از روی نیت خیر و دلسوزی انجام می‌شود، اما در واقع به بیمار کمک می‌کند تا در مسیر مخرب خود پیش برود و هیچ انگیزه‌ای برای تغییر پیدا نکند، زیرا هرگز با درد و رنج واقعی اعتیاد خود مواجه نمی‌شود.۳۲

اصول تعیین مرزهای قاطع و سالم

برای شکستن چرخه تسهیل‌گری، خانواده باید مرزهای قاطع و سالم تعیین کند. هدف از تعیین این مرزها، کنترل مصرف مواد بیمار نیست، بلکه بالا بردن امنیت و کاهش تأثیرات مخرب بیماری بر سلامت روان اعضای خانواده است.۳۳ این مرزها باید مشخص، عادلانه و به طور مستمر اجرا شوند.۳۴

تعیین مرزهای قاطع و سالم در خانواده فرد معتاد (Enabling Prevention)

خودمراقبتی خانواده: تا زمانی که اعضای خانواده خود درمان را آغاز نکنند و از چرخه هم‌وابستگی خارج نشوند، امکان حمایت قاطع و مداوم وجود نخواهد داشت.۵ خودمراقبتی و حفظ سلامت روانی اعضای خانواده (از طریق مشاوره فردی و شرکت در گروه‌های حمایتی) باعث می‌شود آنها قدرت بیشتری برای مدیریت بحران‌ها و اجرای قاطعانه مرزها پیدا کنند.۳۵

مداخلات تخصصی مددکاری اجتماعی در اعتیاد (رویکرد حرفه‌ای)

مددکار اجتماعی در زمینه اعتیاد، نقشی محوری در تضمین بهبودی پایدار و بازگشت فرد به یک زندگی خشنود و کارآمد ایفا می‌کند.۳۷ مددکار به عنوان یک پل ارتباطی، فرد مبتلا را به منابع درمانی و حمایتی مورد نیاز وصل می‌کند.۳۸ مهم‌ترین ویژگی کار مددکاری، تمرکز فراتر از فرد، بر روی شرایط اجتماعی و محیطی (ساختار خانواده و جامعه) است که می‌تواند منجر به اعتیاد یا عود مجدد شود.۳۹

مصاحبه انگیزشی (Motivational Interviewing – MI): فعال‌سازی تغییر

مصاحبه انگیزشی (MI) یک رویکرد مشاوره‌محور است که هدف آن افزایش انگیزه درونی و خودباوری در فرد برای ایجاد تغییرات رفتاری مثبت است.۴۰ این روش برای افرادی که انگیزه کافی ندارند یا نسبت به تغییر احساسات دوسوگرا (می‌خواهند ترک کنند، اما آمادگی ندارند) دارند، بسیار مؤثر است.۴۲

روح مصاحبه انگیزشی بر سه اصل استوار است:

1. همکاری به جای تقابل: درمانگر و مراجع در کنار یکدیگر همکاری می‌کنند، و خبری از تقابل نظر یا موضع اقتدار نیست.۴۲
2. فراخوانی (Evocation): اعتقاد بر این است که انگیزه لازم برای تغییر در خود فرد وجود دارد و باید توسط مددکار فراخوانی شود، نه اینکه به او آموزش داده یا تحمیل شود.۴۰
3. خودمختاری: قدرت واقعی برای تغییر رفتار در درون خود فرد است. مددکار با تقویت حس خودکارآمدی (Self-Efficacy)، مسئولیت تصمیم‌گیری و اقدام برای تغییر را به خود مراجع واگذار می‌کند.۴۲

مددکار اجتماعی با استفاده از تکنیک‌های OARS (شامل سؤالات بازپاسخ، تأیید، گوش دادن انعکاسی، و خلاصه‌سازی) با مقاومت بیمار مقابله نمی‌کند، بلکه بر آن می‌لغزد و توانمندی فرد را تقویت می‌کند. سؤالاتی مانند “به نظرت قدم خوب برای شروع چیست؟” یا “چگونه می‌خواهی بر مشکلات غلبه کنی؟” به بیمار کمک می‌کند تا کنترل زندگی خود را به دست بگیرد.۴۳

مدیریت مورد (Case Management) برای نیازهای پیچیده

مطالعات نشان می‌دهند که بسیاری از افرادی که وارد برنامه‌های درمانی اعتیاد می‌شوند، علاوه بر قطع مصرف، با مشکلات پیچیده دیگری مانند نیاز به خدمات پزشکی، مشکلات روحی و روانی، مسائل قانونی، اسکان، اشتغال و آشفتگی خانواده روبرو هستند.۴۴ تمرکز صرف بر قطع مصرف بدون حل این مشکلات، منجر به لغزش و عود مجدد می‌شود (آمار بالای عود در ایران، نشان‌دهنده نقص در پایش و آموزش‌های ما است).۳۷

مدیریت مورد (Case Management) یک رویکرد هماهنگ‌کننده و عمل‌گرا است که به صورت مراجع‌محور، خدمات متناسب با نیازهای چندگانه فرد را طراحی و اجرا می‌کند.۴۴

مداخلات تخصصی مددکاری اجتماعی در حوزه اعتیاد (مدل مدیریت مورد)

اجرای مدیریت مورد، خلاء خدمات حمایتی را پر می‌کند و کمک می‌کند تا مراجعان از هدف صرفاً «نگهداری» به هدف «بازتوانی» واقعی برسند.۴۴

پروتکل‌های محیط کار و مدیریت بحران حاد

برخورد با همکار معتاد در محیط کار

محیط کار، اگرچه می‌تواند عاملی برای استرس و روی آوردن به مواد باشد، اما می‌تواند بستری برای بهبودی نیز فراهم کند.۴۷ سازمان‌ها باید در درجه اول بر پیشگیری تمرکز کرده و قوانین جدی برای منع مصرف تدوین کنند.۴۸

برنامه‌های کمک به کارکنان (EAP): EAP (Employee Assistance Programs) مجموعه‌ای از خدمات پشتیبانی محرمانه است که به کارمندان برای غلبه بر مشکلات شخصی مانند اعتیاد، استرس یا مشکلات خانوادگی، مشاوره و ارجاع تخصصی ارائه می‌دهد.۴۹ اصلی‌ترین مزیت EAP، حفظ محرمانگی است.۵۰ این محرمانگی به کارمند اجازه می‌دهد تا بدون ترس از قضاوت یا اخراج، برای شروع درمان اقدام کند.

اگر فرد کارمند پس از تشخیص اعتیاد و در صورت وجود EAP، به طور جدی برای درمان اقدام کند، باید از حمایت‌های لازم برخوردار شود. با این حال، در صورت تکرار مصرف و عدم رعایت قوانین، اقدامات انضباطی و قهری مانند اخراج می‌تواند ضرورت پیدا کند.۴۸ هدف سیاست‌های سازمانی باید توازن میان حمایت از بهبودی (فرصت دادن به فرد برای ترک) و حفظ سلامت و بهره‌وری محیط کار باشد.

راهنمای اقدام در موقعیت‌های اضطراری (اوردوز و روان‌پریشی حاد)

همانطور که قبلاً ذکر شد، اوردوز مت‌آمفتامین خطراتی متفاوت از مواد افیونی دارد. علائم شامل پرخاشگری، لرزش، حملات پانیک و افزایش دمای بدن است.۲۲ در صورت مواجهه با این شرایط:

1. تماس با ۱۱۵ و حفظ آرامش: آرامش خود را حفظ کرده و فوراً با اورژانس تماس بگیرید. اطلاعات مربوط به نوع ماده مصرفی، سن و وضعیت هوشیاری فرد را گزارش دهید.۲۲
2. کنترل محیط و مدیریت پرخاشگری: از جدل با فرد پرخاشگر خودداری کنید و محیط را تا حد امکان آرام سازید.۵۲ اگر فرد دچار هایپرترمی (گرمای شدید بدن) است، باید اقدامات لازم برای خنک کردن او انجام شود.۲۱
3. مدیریت هوشیاری: اگر بیمار هوشیار نیست، او را به پهلو بخوابانید تا از خطر خفگی در امان باشد.۲۳ هرگز بیمار را تنها نگذارید.۲۳

جمع‌بندی و توصیه‌ها

برخورد با فرد مبتلا به اعتیاد، به خصوص فرد مصرف‌کننده مت‌آمفتامین که دچار سوءظن است، یک مسئولیت اخلاقی و بالینی بزرگ است. موفقیت در این مسیر مستلزم پذیرش اعتیاد به عنوان یک بیماری، دوری مطلق از رفتارهای قضاوت‌گرایانه و محرمانه که پارانویای فرد را تشدید می‌کند (مانند پچ‌پچ کردن) و جایگزینی الگوهای بیمارگونه هم‌وابستگی با حمایت قاطع و مبتنی بر مرز است.

توصیه‌های کلیدی برای حمایت مؤثر:

1. درمان‌های تخصصی و یکپارچه: به دلیل ماهیت شدید وابستگی روانی مت‌آمفتامین، جستجوی درمان‌های تخصصی مانند مدل ماتریکس و روان‌درمانی‌های شناختی-رفتاری ضروری است.۱۴
2. خروج خانواده از تسهیل‌گری: خانواده باید با تعیین مرزهای قاطع و سالم، فرد معتاد را وادار به مواجهه با عواقب رفتارش کند، که این امر نیروی محرکه لازم برای تغییر درونی را فراهم می‌آورد.۳۲
3. مداخلات حرفه‌ای مددکاری اجتماعی: استفاده از خدمات مددکار اجتماعی (به ویژه از طریق مدل مصاحبه انگیزشی و مدیریت مورد) برای فعال‌سازی انگیزه درونی مراجع و تضمین حل مشکلات جانبی (اشتغال، اسکان، حقوقی) که عامل اصلی عود هستند، حیاتی است.۴۰ بهبودی پایدار تنها زمانی رخ می‌دهد که فرد نه تنها از ماده مخدر، بلکه از سبک زندگی ناکارآمد قبلی خود رها شود.

منابع مورداستناد

1. آسیب های زندگی با همسر معتاد – ویرگول, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://virgool.io/@nazanishroshantabari
2. روش برخورد و رفتار با عضو معتاد خانواده – کلینیک ترک اعتیاد پویان رشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir
3. چگونه به کسی که بیش از حد دوز مصرف می کند کمک کنیم, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://211md.org/fa
4. مواد مخدر چه بلایی بر سر مغز می‌آورد؟ اثر و عوارض انواع مواد مخدر بر مغز | پذیرش۲۴ – پذیرش۲۴, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.paziresh24.com/blog/38547/
5. تاثیر اعتیاد بر خانواده – کلینیک ترک اعتیاد آکسون, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://axonclinic.com
6. چگونه با یک فرد معتاد رفتار کنیم؟ – کلینیک ترک اعتیاد پیام تندرستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.clinicpayam.com
7. نحوه برخورد با فرد در حال ترک اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir
8. رفتار صحیح با معتاد – کلینیک ترک اعتیاد آکسون, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://axonclinic.com
9. ۳۰ توصیه مهم رفتار با فرد معتاد در حال بهبودی – کلینیک ترک اعتیاد پویان رشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir
10. چگونه با فرد معتاد برخورد کنیم؟ – کمپ ترک اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://rahebidari.com
11. چگونه فرد معتاد را راضی به ترک کنیم؟ – کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دوباره, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.toloueidobareh.com/
12. توهم در افراد معتاد + راه‌های تشخیص و درمان آن | پذیرش۲۴ – پذیرش۲۴, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.paziresh24.com/blog/34701
13. چگونه فرد معتاد را تشویق به ترک کنیم؟ – کلینیک ترک اعتیاد آکسون, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://axonclinic.com
14. ترک شیشه – کلینیک ترک اعتیاد آکسون, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://axonclinic.com
15. تأثیر شیشه بر مغز – کلینیک ترک اعتیاد طلوعی دیگر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://tolouedigar.com
16. مخدر شیشه یا کریستال، علائم اعتیاد و عوارض آن – دکترتو, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://doctoreto.com/blog/methamphetamine
17. اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟ – دکترتو, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://doctoreto.com/blog/paranoid-personality-disorder/
18. اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟ علائم بیماری پارانویا، درمان و خطرات آن – سفیر آرامش, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://safirearamesh.com/paranoia/
19. علائم خماری شیشه – کلینیک ترک اعتیاد پیام تندرستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.clinicpayam.com
20. مصاحبه حرفه ای در مشاوره مددکاری – مشاوره روانشناسی یداله آسانی۰۹۱۴۳۱۵۰۵۱۴, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://assani.blogfa.com/post/4
21. راﻫﻨﻤﺎی ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎ و روﯾﮑﺮدﻫﺎی درﻣﺎن ﺳﻮء ﻣﺼﺮف و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺤﺮک در اﯾﺮان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://ia.uswr.ac.ir/uploads/rahnamayeh-mavadmoharek.pdf
22. مراحل درمان اوردوز – کلینیک ترک اعتیاد آکسون, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://axonclinic.com
23. مراحل درمان اوردوز – کلینیک ترک اعتیاد پویان رشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir/
24. مدل ماتریکس چیست؟ بهترین روش درمان اعتیاد | آوای میعاد رهایی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://avayemiadrahayi.com
25. روش ماتریکس برای ترک شیشه (دوره ماتریکس اعتیاد چند روز است ؟), زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://kampfarmaniyeh.com/post
26. آسیب‌های اعتیاد بر خانواده و جامعه چگونه است؟, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir
27. تاثیر مواد مخدر بر خانواده – زهرا امام, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://zahraemam.com
28. هم‌وابستگی – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki
29. هم وابستگی چیست؟ – نشانه ها و راه‌های درمان – کلینیک ترک اعتیاد دکتر جوادی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://drjavadiclinic.com
30. چگونه بر هم‌وابستگی غلبه کنیم | نشانه‌های هم وابستگی | مجله اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://etiad.org/post/overcome-codependency-and-stop-controlling-others/
31. با یک بیمار اعتیاد چگونه باید برخورد کرد؟, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://pooyanclinic.ir
32. هم وابستگی چیست؟ و چگونه شکل می گیرد؟ – کلینیک تخصصی ترک اعتیاد آینده, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.aayandeh.com
33. تعیین حد و مرز برای معتادان – پیام رهایی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://payamrahaei.ir/post.php?id=59
34. رفتار خانواده پس از ترک اعتیاد – بخش ۴: تعیین حد و مرزها با بهزاد گلزار – YouTube, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://m.youtube.com/watch?v=nMzA8s75gyo
35. آموزش خانواده در کمپ ترک اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://campozgol.com
36. نحوه کمک به خانواده بیماران اعتیاد – مسیر مسافر %, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://mmosafer.com
37. نقش مددکار اجتماعی در حمایت فردی از بهبود یافتگان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، http://socialworkeriran.ir/content/5133/
38. مهم ترین وظایف مددکار اجتماعی در زمینه اعتیاد – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/10158/
39. نقش مددکاران اجتماعی در بهبود بیماران درگیر اعتیاد – روزنامه سراسری سایه, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.sayeh-news.com/fa/Main
40. کاربرد مصاحبه انگیزشی در ترک اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.neginn.com/blog/709-application-of-motivational-interviewing-in-quitting-addiction
41. مصاحبه انگیزشی چیست؟ ویژگی‌ ها و تکنیک ها – اسکیمالوژی پایگاه علمی روانشناسی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.schemalogy.com
42. مصاحبه انگیزشی؛ کاربردها، اصول، مزایا و تکنیک ها – چطور, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.chetor.com/246993-/
43. شماره ۶۹: مصاحبه انگیزشی – دکتر آذرخش مکری, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://mokri.org/all-topics
44. مدیریت مورد (Case Management) – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF-case-management/
45. مدیریت مورد یا Case management – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5830/
46. “مدیریت مورد” در اعتیاد؛ روشی ارزان‌تر و بهینه نسبت به ماده ۱۶, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://adna.ir/news/6398
47. ﺳﻮء ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر : ﻣﻘﺪﻣﻪ . ﺑﺮای اﻏﻠﺐ اﻓﺮادﮐﺎر ﮐ, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://health.bpums.ac.ir/UploadedFiles/ArticleFiles/%D8%B3%D9%88%D8%A1_%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81_%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7_%DA%A9%D8%A7%D8%B1__db11f7c2.pdf
48. باکارمندان معتاد چکار کنیم؟/برخورد قهری یا مدارا؟ کدام به صلاح است؟ – خبرآنلاین, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.khabaronline.ir/news/436274
49. برنامه‌های حمایتی از کارکنان (EAP) – سامانه تحلیلگر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://tahlilgar.com/product/Professional-Organizations/Employee-Assistance-Programs
50. معرفی طرح برنامه کمک به کارکنان – دکتر سید رضا طاهرزاده l مددکار اجتماعی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://rezataherzadeh.ir
51. شرایط و قوانین مثبت شدن تست اعتیاد کارمند – وینداد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://vindad.com
52. انواع خشم و تکنیک های طلایی برای آرام کردن فرد عصبانی – روزانه, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://roozaneh.net/health/mental