تاب‌آوری محله‌محور چیست؟
تاب‌آوری محله‌محور: رویکردی جامع برای توسعه پایدار و مدیریت بحران شهری
مقدمه: چرا تاب‌آوری محله‌محور؟
جهان امروز با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده و فزاینده مواجه است که زیست شهری را تحت فشار قرار داده است. تغییرات اقلیمی، بحران‌های طبیعی نظیر زلزله، سیل و یخبندان، شیوع بیماری‌ها، و فشارهای اجتماعی و اقتصادی مانند افزایش جمعیت، بیکاری و جرم و جنایت، همگی ضرورت اتخاذ رویکردهای نوین و پایدار در مدیریت شهری را بیش از پیش نمایان ساخته‌اند.۱
رشد سریع و اغلب بی‌برنامه شهری، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، آسیب‌پذیری‌های اجتماعی-اقتصادی قابل توجهی ایجاد کرده و فشار مضاعفی بر زیرساخت‌ها و خدمات اولیه شهری وارد می‌آورد.۲ این شرایط، شهرها را در معرض خطرات و آسیب‌های جدی قرار داده و اهمیت مدیریت و پیش‌بینی مخاطرات را دوچندان می‌کند.۵
در چنین بستری، مفهوم تاب‌آوری به یک دغدغه مهم برای شهرها تبدیل شده است.۲ محله‌ها به عنوان کوچکترین و در عین حال بنیادین‌ترین واحدهای شهر، کانون اصلی زندگی روزمره شهروندان هستند.۶ از این رو، تغییرات و بحران‌ها ابتدا و به طور ملموس در این سطح احساس می‌شوند.
رویکرد تاب‌آوری محله‌محور، یک استراتژی برنامه‌ریزی در مقیاس خرد است که به جای تمرکز بر سطح کلان شهر یا کشور، بر محله‌ها متمرکز می‌شود.۶ این رویکرد، تفاوت‌های اقلیمی، فرهنگی و هویتی هر محله را در نظر گرفته و راهکارهای بومی و مشارکتی را برای مقابله با مشکلات توصیه می‌کند.۸ استفاده از ظرفیت‌ها و ویژگی‌های بومی هر منطقه برای ارتقای تاب‌آوری، از مزایای کلیدی این رویکرد محسوب می‌شود.۷
تمرکز بر مقیاس محلی در مواجهه با چالش‌های کلان، یک ضرورت بنیادین در عصر حاضر است. در حالی که چالش‌های جهانی مانند تغییرات اقلیمی و همه‌گیری‌ها بر سیستم‌های شهری در ابعاد وسیع تأثیر می‌گذارند، پیامدهای فوری و ملموس آن‌ها عمدتاً در سطح محله احساس می‌شود.
رویکردهای کلان و سازمانی غالباً تفاوت‌های اقلیمی و حتی فرهنگی هر محله را نادیده می‌گیرند و یک راه‌حل یکسان را برای همه مناطق پیشنهاد می‌کنند.۸ این عدم توجه به ویژگی‌های بومی، اثربخشی راهکارها را به شدت کاهش می‌دهد. بنابراین، تمرکز بر تاب‌آوری محله‌محور نه تنها یک گزینه، بلکه یک ضرورت اساسی است.
این رویکرد امکان توسعه مداخلات متناسب با هر بافت محلی را فراهم می‌آورد که می‌تواند به طور مؤثر از نقاط قوت ذاتی محله بهره‌برداری کرده، آسیب‌پذیری‌های دقیق آن را شناسایی و رفع کند، و حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری را در میان ساکنان تقویت نماید.۶
این مشارکت محلی در نهایت، اثربخشی و پایداری تلاش‌های تاب‌آوری را افزایش داده و بافت شهری را از پایین به بالا مستحکم‌تر می‌سازد. این رویکرد همچنین تعامل سازنده بین سیاست‌گذاری‌های کلان و مشارکت مؤثر محلی را تقویت می‌کند ۹، که یک حلقه هم‌افزا برای توسعه پایدار ایجاد می‌نماید.
مفهوم‌شناسی تاب‌آوری محله‌محور
تاب‌آوری محله‌محور مفهومی چندوجهی و پیچیده است که به ظرفیت جوامع محلی برای مواجهه، انطباق، و بازیابی از بحران‌ها، تغییرات و تنش‌های اجتماعی، فرهنگی و محیطی اشاره دارد.۸ این مفهوم، توانایی محله‌های شهری را برای مقاومت در برابر شوک‌ها و تنش‌ها، سازگاری با شرایط جدید و بازیابی سریع از بحران‌ها در بر می‌گیرد.۱
هدف اصلی تاب‌آوری محله‌محور، تقویت ظرفیت‌های داخلی یک محله برای پاسخگویی به تهدیدات مختلف با اتکا به منابع و توانمندی‌های موجود در خود جامعه محلی است.۱
یک محله تاب‌آور، محله‌ای است که ساکنان آن به طور فعال در فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکت دارند، به یکدیگر اعتماد متقابل دارند و منابع لازم برای مقابله با تغییرات و بحران‌ها را در اختیار دارند.۱ این مفهوم فراتر از صرف ابعاد فیزیکی است و عناصر روانی، اجتماعی و فرهنگی را نیز در بر می‌گیرد.۳
در سیر تکامل مفهوم تاب‌آوری، شاهد یک تغییر پارادایمی قابل توجه هستیم. تعاریف اولیه و ریشه‌های اکولوژیکی این مفهوم، عمدتاً بر توانایی یک سیستم برای “بازگشت به حالت تعادل اولیه” پس از یک اختلال تمرکز داشتند.۱۲ این دیدگاه، تاب‌آوری را به عنوان پایداری و توانایی بازگشت به وضعیت پیشین تعریف می‌کرد.۱۲ با این حال، رویکردهای معاصر در علوم اجتماعی و برنامه‌ریزی شهری، این تعریف را گسترش داده‌اند.
تاب‌آوری دیگر صرفاً به معنای بازگشت نیست، بلکه به “انطباق مثبت با وجود ناملایمات” ۱۴، “بازسازی و سازماندهی مجدد در حین تغییر با حفظ عناصر کلیدی ساختار و هویت” ۱۴، و حتی استفاده از بحران‌ها به عنوان “فرصتی برای تحول و بهبود کیفیت زندگی” ۱ اشاره دارد. این پیشرفت مفهومی، نشان‌دهنده گذار از یک دیدگاه ایستا و واکنشی به یک دیدگاه پویا، پیش‌کنشگر و تحول‌آفرین است.
این بدان معناست که تاب‌آوری واقعی یک محله، فقط به معنای بقا در برابر یک شوک یا بازگشت به وضعیت قبلی نیست، بلکه به معنای بیرون آمدن از سختی‌ها با قدرت بیشتر، انعطاف‌پذیری بالاتر و احتمالاً با کیفیت زندگی بهبود یافته است. این درک عمیق‌تر، پیامدهای گسترده‌ای برای برنامه‌ریزی شهری دارد و آن را فراتر از صرف کاهش بلایا، به سمت تقویت دستاوردهای توسعه‌ای بلندمدت سوق می‌دهد.
مفهوم تاب‌آوری در ابتدا ریشه در علوم اکولوژیکی داشت و به تدریج به حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و شهری راه یافت و به عنوان یک رویکرد چندبعدی در مطالعات برنامه‌ریزی شهری مورد استفاده قرار گرفت.۱ این مفهوم از زمانی که علوم زیست‌محیطی، روان‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی شروع به استفاده از آن برای اشاره به ظرفیت اکوسیستم‌ها، مردم، جوامع، اقتصاد و اخیراً حتی سیستم‌های شهری برای مقابله با آشفتگی کردند، به یک واژه کلیدی تبدیل شده است.۲ در ایالات متحده، مفاهیم تاب‌آوری جامعه پس از بلایای طبیعی بزرگ مانند طوفان اندرو در سال ۱۹۹۲، زلزله نورتریج در سال ۱۹۹۴، حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، طوفان کاترینا در سال ۲۰۰۵ و طوفان جپلین در سال ۲۰۱۱ تکامل یافت. برنامه‌های تاب‌آوری به طور فزاینده‌ای به واکنش اضطراری، آمادگی، امنیت، کاهش خطر، ارتباطات ریسک و بازیابی جوامع از اختلالات فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی پرداختند.۱۵
این سیر تکامل مفهوم تاب‌آوری از ریشه‌های اکولوژیکی تا پذیرش گسترده آن در علوم اجتماعی و برنامه‌ریزی شهری، نشان‌دهنده چیزی فراتر از صرف گسترش مفهومی است. این امر، ظهور تاب‌آوری را به عنوان یک پارادایم واقعاً بین‌رشته‌ای برجسته می‌کند. این بدان معناست که سیستم‌های شهری پیچیده و چالش‌هایی که با آن‌ها روبرو هستند (مانند تغییرات اقلیمی، بی‌ثباتی اجتماعی) نمی‌توانند به طور کافی از طریق یک لنز انضباطی واحد مورد بررسی قرار گیرند. توانایی این مفهوم در پیوند زدن علوم زیست‌محیطی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد و مطالعات شهری، قدرت آن را به عنوان یک چارچوب یکپارچه نشان می‌دهد. این بین‌رشته‌ای بودن ذاتی، رویکردی جامع را ایجاب می‌کند که مرزهای سنتی آکادمیک و عملی را در هم شکسته و همکاری میان بخش‌های مختلف را تقویت می‌کند. منشأ چندوجهی این مفهوم همچنین توضیح می‌دهد که چرا تعریف تاب‌آوری محله‌محور تا این حد “چندبعدی” و “پیچیده” است ۱۰ و از پایه‌های نظری مختلف قدرت می‌گیرد. این امر نشان می‌دهد که استراتژی‌های مؤثر تاب‌آوری محله‌محور باید از طریق تیم‌ها و همکاری‌های ذاتاً بین‌رشته‌ای توسعه و اجرا شوند، که تخصص‌هایی از مهندسی، مددکاری اجتماعی، بهداشت عمومی، اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری را گرد هم می‌آورند.
ابعاد و مولفه‌های کلیدی تاب‌آوری محله‌محور
تاب‌آوری محله‌محور یک سازه چندبعدی و پیچیده است که شامل مجموعه‌ای از ابعاد مرتبط اما متمایز است. نادیده گرفتن هر یک از این ابعاد منجر به درک ناقصی از تاب‌آوری کلی محله می‌شود.۱۰
این ابعاد به طور کلی نشان‌دهنده توانایی جمعی ساکنان برای مقابله با چالش‌ها، حفظ عملکرد و بازیابی پس از بحران‌ها هستند.۱۰
بعد انسانی (Human Dimension)
این بعد به توانمندی افراد و گروه‌های محلی در مقابله با مشکلات، حفظ سلامت روانی و جسمی، و یادگیری از تجربیات بحران اشاره دارد.۱۰
آموزش‌های آمادگی در برابر بحران، ارتقای مهارت‌های زندگی و افزایش آگاهی شهروندان از جمله عوامل کلیدی در تقویت این بعد محسوب می‌شوند.۱۰
هدف نهایی در این بخش، جلوگیری از آسیب‌های روانی در دوران کودکی و/یا کاهش یا درمان آسیب‌های روانی پس از وقوع بحران است.۱۳ توانمندسازی افراد و گروه‌ها از طریق آموزش، نقش کلیدی در تاب‌آوری ایفا می‌کند.۱۷
بعد اجتماعی (Social Dimension)
این بعد شامل ایجاد و تقویت شبکه‌های اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان، افزایش اعتماد متقابل و حس تعلق به جامعه است که موجب همکاری در مواجهه با بحران‌ها و کاهش آسیب‌ها می‌شود.۱ سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) نقش مهمی در تقویت این بعد از طریق ایجاد شبکه‌های پشتیبانی و آموزش‌های جمعی ایفا می‌کنند.۱۰
سرمایه اجتماعی قوی، که شامل ارزش جمعی حاصل از شبکه‌های اجتماعی، هنجارهای مشترک و اعتماد متقابل است، یکی از مهمترین ستون‌های تاب‌آوری محسوب می‌شود.۹ شبکه‌های اجتماعی قوی می‌توانند آسیب‌پذیری را در مراحل آمادگی و واکنش به بلایا کاهش داده و اثربخشی استراتژی‌های پاسخ و کاهش خطر را افزایش دهند.۲۴
اعتماد، به عنوان چسب نامرئی تاب‌آوری اجتماعی عمل می‌کند. در حالی که اهمیت شبکه‌های اجتماعی و مشارکت فعال به طور مداوم در منابع مختلف برجسته می‌شود، مفهوم “اعتماد متقابل” به عنوان یک عنصر به ویژه حیاتی و بنیادی مطرح می‌گردد.۱
تحقیقات نشان می‌دهد که اعتماد عمومی تأثیر مستقیمی بر تاب‌آوری جامعه دارد، در حالی که مشارکت جامعه و سایر عناصر سرمایه اجتماعی تأثیرات غیرمستقیم دارند.۲۲ این امر نشان می‌دهد که اعتماد صرفاً یکی از مؤلفه‌های متعدد نیست، بلکه یک پیش‌نیاز است که سایر عناصر سرمایه اجتماعی (مانند مشارکت، همکاری و به اشتراک‌گذاری منابع) را قادر می‌سازد تا به طور مؤثر عمل کنند.
بدون یک پایه از اعتماد بین همسایگان و با سازمان‌های محلی، اقدام هماهنگ و حل مسئله جمعی به طور قابل توجهی دشوارتر می‌شود، حتی اگر ساختارهای رسمی وجود داشته باشند. اعتماد به عنوان “چسب نامرئی” عمل می‌کند که بافت اجتماعی را به هم متصل می‌کند، وابستگی متقابل جمعی را تسهیل می‌نماید ۲۰ و تأثیر سایر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کند.
بنابراین، وجود اعتماد متقابل بالا در میان ساکنان و با نهادهای محلی، منجر به تمایل بیشتر برای مشارکت فعال و به اشتراک‌گذاری منابع می‌شود که به نوبه خود شبکه‌های اجتماعی قوی‌تر و مؤثرتری را (شامل سرمایه اجتماعی پیوندی، پلی و پیوندی) ایجاد می‌کند. این امر در نهایت انسجام جامعه و ظرفیت اقدام جمعی را افزایش داده و به تاب‌آوری اجتماعی کلی محله کمک شایانی می‌نماید.
بعد اقتصادی (Economic Dimension)
این بعد شامل حفظ و توسعه منابع اقتصادی پایدار محلی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و مقاوم‌سازی اقتصاد محله در برابر شوک‌های اقتصادی است که به محله کمک می‌کند تا در بحران‌ها سریع‌تر به وضعیت عادی بازگردد.۱۰ اقتصاد محلی قوی می‌تواند به تاب‌آوری کلی شهر کمک کرده و منجر به ایجاد شغل‌های پایدار شود که در زمان بحران‌ها نیز مفید واقع می‌شوند.۱۶
تأکید بر تقویت منابع اقتصادی محلی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و افزایش مقاومت اقتصاد محله در برابر شوک‌ها، نقش استراتژیک عمیق‌تری را برای این بعد نشان می‌دهد. یک اقتصاد محلی متنوع و قوی، که کمتر به زنجیره‌های تأمین خارجی یا صنایع بزرگ وابسته است، می‌تواند به عنوان یک بافر حیاتی در برابر رکودهای اقتصادی گسترده‌تر، اختلالات زنجیره تأمین یا بحران‌های مالی خارجی عمل کند.
با تقویت تولید، مصرف و ایجاد شغل در سطح محلی، محله‌ها می‌توانند ثروت را در مرزهای خود حفظ کرده، خدمات ضروری را حفظ نمایند و حمایت مالی و مادی فوری را در طول بحران‌ها به ساکنان ارائه دهند. این امر وابستگی به کمک‌های خارجی را کاهش داده و روند بهبود محلی را تسریع می‌بخشد، در نتیجه به جای صرفاً واکنش به شوک‌های اقتصادی خارجی، ثبات اقتصادی و خودکفایی ذاتی را ایجاد می‌کند.
بعد کالبدی و زیست‌محیطی (Physical & Environmental Dimension)
کیفیت فضای شهری، وجود زیرساخت‌های سبز، امکانات عمومی، دسترسی به خدمات امدادی و مدیریت بحران از عوامل تأثیرگذار در پایداری محله هستند.۸ این بعد شامل طراحی شهری مقاوم، ساخت‌وساز در مناطق امن، ایجاد فضاهای باز و سبز، و زیرساخت‌های مقاوم در برابر بلایا مانند سیستم‌های زهکشی سیلاب و ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله است.۱۱
زیرساخت‌های انعطاف‌پذیر، از جمله سیستم‌های حمل و نقل، تأسیسات آب و برق، و ساختمان‌ها، باید به گونه‌ای طراحی شوند که در برابر بلایای طبیعی مقاوم باشند.۱ فضاهای عمومی باید به گونه‌ای طراحی شوند که نه تنها زیبایی‌شناسی داشته باشند بلکه در برابر بلایای طبیعی نیز مقاوم باشند و مکان‌هایی برای پناهگیری فراهم آورند.۱۶
هم‌افزایی زیرساخت‌های سبز و کالبدی با سرمایه اجتماعی، یک رابطه قدرتمند را آشکار می‌کند. در حالی که زیرساخت‌های فیزیکی (مانند ساختمان‌های مقاوم، تأسیسات) و فضاهای سبز (مانند پارک‌ها، باغ‌های اجتماعی) اغلب به عنوان مؤلفه‌های مجزا از تاب‌آوری در نظر گرفته می‌شوند، بررسی دقیق‌تر منابع نشان می‌دهد که یک رابطه هم‌افزایی قوی بین این عناصر کالبدی/زیست‌محیطی و سرمایه اجتماعی وجود دارد.
فضاهای محلی مشترک مانند پارک‌ها و باغ‌های اجتماعی به صراحت به عنوان تسهیل‌کننده‌های تعاملات غیررسمی شناسایی شده‌اند که به نوبه خود پیوندهای اجتماعی را تقویت می‌کنند.۲۰ فضاهای عمومی مقاوم ۱۶ نه تنها مزایای عملی مانند پناهگاه در مواقع اضطراری را ارائه می‌دهند، بلکه به عنوان نقاط تجمع حیاتی جامعه عمل می‌کنند و انسجام اجتماعی و حس تعلق را تقویت می‌نمایند.
علاوه بر این، ادغام اصول زندگی پایدار، مانند باغ‌های اجتماعی و خیابان‌های قابل پیاده‌روی ۲۰، نه تنها تأثیرات زیست‌محیطی را کاهش می‌دهد، بلکه فرصت‌های ارگانیکی را برای ارتباط ساکنان حول ارزش‌های مشترک مرتبط با محیط زیست محلی و آینده مشترکشان ایجاد می‌کند.
این امر نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی کالبدی و زیست‌محیطی نباید صرفاً یک تمرین فنی باشد، بلکه باید به صورت استراتژیک برای تقویت تعاملات اجتماعی و پیوندهای جامعه طراحی شود و در نتیجه تاب‌آوری کلی محله را فراتر از مجموع اجزای آن تقویت کند.
بنابراین، طراحی هوشمندانه فضاهای فیزیکی و سبز (مانند خیابان‌های قابل پیاده‌روی، باغ‌های اجتماعی، فضاهای عمومی چندمنظوره)، فرصت‌های بیشتری را برای تعاملات اجتماعی غیررسمی و فعالیت‌های مشترک فراهم می‌آورد. این امر به نوبه خود منجر به شبکه‌های اجتماعی قوی‌تر، اعتماد متقابل و دلبستگی به مکان می‌شود که سرمایه اجتماعی را ارتقا داده و در نهایت تاب‌آوری محله را افزایش می‌دهد.
بعد نهادی و حکمرانی (Institutional & Governance Dimension)
این بعد به وجود ساختارها و نهادهای محلی کارآمد و مدیریت مؤثر از سوی جامعه محلی اشاره دارد.۱ این بعد شامل ویژگی‌های مرتبط با تقلیل خطر، برنامه‌ریزی و تجربه بلایای قبلی است.۱۹ افزایش یکپارچگی و مشارکت دولت در برنامه‌ریزی، واکنش و بازیابی، و وجود سازمان‌های محلی و تشکل‌های مردمی که به عنوان اهرمی برای مقابله با بحران عمل می‌کنند، از ویژگی‌های مهم این بعد است.۱
“خستگی از تاب‌آوری” به عنوان یک مانع نهادی پنهان و حیاتی، اغلب نادیده گرفته می‌شود.۲۶ این پدیده توصیف می‌کند که چگونه کارکنان دولتی، کارکنان سازمان‌های همکار، و حتی بخش‌هایی از مردم ممکن است از بحث‌های مکرر سیاست‌گذاری، اطلاعیه‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به تاب‌آوری شهری خسته یا بی‌حس شوند.
این وضعیت، مخالفت فعال نیست، بلکه نوعی فرسودگی یا کاهش پاسخگویی است که به دلیل درک بی‌پایان بودن چالش و احتمالاً عدم پیشرفت ملموس و پایدار رخ می‌دهد. این امر نشان می‌دهد که حتی با وجود سیاست‌های قوی و ساختارهای خوش‌نیت، عنصر انسانی در این نهادها می‌تواند به یک گلوگاه مهم تبدیل شود، اگر به صورت استراتژیک مدیریت نشود.
هوشیاری مداوم و تکرار مکرر سیاست‌ها، به ویژه اگر شامل خطاهای درک‌شده یا پس‌گرفتن و تغییرات باشد، می‌تواند منجر به اشباع بیش از حد، کاهش توانایی برای ایجاد انگیزه در تغییر، و درک سیاست‌های تاب‌آوری به عنوان “صرفاً یک اعلامیه دیگر” شود.۲۶ این وضعیت به طور مستقیم ظرفیت نهادی برای برنامه‌ریزی، هماهنگی و اجرای مؤثر استراتژی‌های تاب‌آوری بلندمدت را به خطر می‌اندازد.
این درک عمیق‌تر، لزوم تغییر در استراتژی‌های حکمرانی را برای مقابله با این خستگی ایجاب می‌کند. این امر مستلزم اولویت‌بندی موفقیت‌های ملموس و قابل مشاهده، ساده‌سازی فرآیندهای بوروکراتیک، و اطمینان از اینکه ارتباطات نه تنها مکرر، بلکه الهام‌بخش، واضح و نشان‌دهنده پیشرفت ملموس برای حفظ مشارکت ذینفعان و جلوگیری از فرسودگی باشد.
مدل‌های حکمرانی تطبیقی که بازخورد و یادگیری مستمر را در خود جای می‌دهند، برای مقابله با این چالش پنهان حیاتی هستند.
جدول ۱: ابعاد کلیدی تاب‌آوری محله‌محور و شاخص‌های مرتبط
مفهوم تاب‌آوری محله‌محور ذاتاً چندبعدی است و بدون مثال‌های عینی، می‌تواند انتزاعی و چالش‌برانگیز باقی بماند. جدول زیر، با تفکیک سیستماتیک این ابعاد به شاخص‌های قابل اندازه‌گیری و گویا، یک چارچوب عملیاتی برای ارزیابی، برنامه‌ریزی و مداخله فراهم می‌آورد.
این جدول، بحث را از درک صرفاً نظری به سمت گام‌های عملی سوق می‌دهد و آن را به ابزاری ارزشمند برای متخصصان، برنامه‌ریزان شهری و سیاست‌گذارانی تبدیل می‌کند که نیاز به اجرای برنامه‌های تاب‌آوری در سطح محله دارند.
این رویکرد به طور ضمنی پیچیدگی اندازه‌گیری تاب‌آوری را (همانطور که در ۴ اشاره شد) برجسته می‌کند، اما نقطه شروعی ساختارمند برای چنین تلاش‌هایی ارائه می‌دهد و ارزیابی سیستماتیک و سرمایه‌گذاری هدفمند را ممکن می‌سازد.
| بعد تاب‌آوری | تعریف کلی | شاخص‌های مرتبط (مثال‌ها) |
| انسانی | توانمندی افراد و گروه‌های محلی در مقابله با مشکلات، حفظ سلامت روانی و جسمی و یادگیری از تجربیات بحران. | آموزش‌های آمادگی در برابر بحران ۱۰، مهارت‌های زندگی ۱۰، دسترسی به خدمات سلامت روان ۱۰، آگاهی از خطرات.۱۶ |
| اجتماعی | ایجاد و تقویت شبکه‌های اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان، اعتماد متقابل و حس تعلق به جامعه. | وجود شبکه‌های اجتماعی قوی ۱، نرخ مشارکت در فعالیت‌های محلی ۱، سطح اعتماد متقابل ۱، تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد فعال ۱۰، سرمایه اجتماعی.۱۹ |
| اقتصادی | حفظ و توسعه منابع اقتصادی پایدار محلی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و مقاوم‌سازی اقتصاد محله در برابر شوک‌های اقتصادی. | تنوع کسب‌وکارهای محلی ۱۰، نرخ اشتغال محلی ۱۶، دسترسی به منابع مالی خرد ۱۰، میزان حمایت از کارآفرینی.۱۶ |
| کالبدی | کیفیت فضای شهری، وجود زیرساخت‌های مقاوم و امکانات عمومی، دسترسی به خدمات امدادی و مدیریت بحران. | مقاومت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها (آب، برق، حمل‌ونقل) ۱۱، وجود فضاهای عمومی مقاوم و چندمنظوره ۱۶، دسترسی به پناهگاه‌ها ۱۶، کیفیت فضای شهری.۸ |
| زیست‌محیطی | حفظ و بهبود کیفیت محیط زیست محله، مدیریت منابع طبیعی و کاهش آلودگی. | وجود و کیفیت زیرساخت‌های سبز (پارک‌ها، باغ‌ها) ۶، مدیریت پسماند و آلودگی ۱۱، استفاده از فناوری‌های سبز ۱۱، مدیریت منابع آب.۱۶ |
| نهادی | وجود ساختارها و نهادهای محلی کارآمد، مدیریت مؤثر از سوی جامعه محلی و برنامه‌ریزی مشارکتی. | وجود شوراهای محلی و نهادهای حکمرانی بومی ۱، اثربخشی برنامه‌های مدیریت بحران محلی ۱، سطح یکپارچگی دولت در برنامه‌ریزی ۲۵، سیاست‌گذاری‌های حمایتی.۱۶ |
اهمیت و مزایای پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور
پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور مزایای گسترده‌ای را در پی دارد که فراتر از صرف آمادگی در برابر بحران است و به طور مستقیم به ارتقای کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری کمک می‌کند.
افزایش مقاومت، سازگاری و بازیابی سریع از بحران‌ها و تنش‌ها
تاب‌آوری محله‌محور به محله‌ها توانایی مقاومت در برابر شوک‌ها و تنش‌ها، سازگاری با شرایط جدید و بازیابی سریع از بحران‌ها را می‌بخشد.۱ این رویکرد به محله‌ها امکان می‌دهد تا بحران‌ها را بدون وابستگی کامل به حمایت‌های برون‌مرزی مدیریت کنند و حتی از این بحران‌ها به عنوان فرصتی برای تحول و بهبود کیفیت زندگی استفاده کنند.۱ مشارکت مؤثر مردم و تقویت ظرفیت‌های محلی، آسیب‌پذیری را کاهش داده و توانایی جوامع را برای مقابله با بحران‌ها افزایش می‌دهد.۲۷ این امر به ویژه در مواجهه با بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و یخبندان و همچنین تنش‌های اجتماعی مانند افزایش جمعیت و بیکاری، اهمیت می‌یابد.۱
ارتقای کیفیت زندگی، انسجام اجتماعی و حس تعلق محلی
پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور به طور مستقیم به ارتقای کیفیت زندگی شهری و افزایش حس تعلق اجتماعی در میان ساکنان منجر می‌شود.۱
این رویکرد به تقویت انسجام اجتماعی و هویت مشترک محله کمک می‌کند.۸ با تقویت مهارت‌ها و مکانیسم‌های حمایتی در سطح محله، مقاومت اجتماعی افراد افزایش می‌یابد.۱ از طریق افزایش حس تعلق اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها، به انعطاف‌پذیری جامعه در مواجهه با بحران‌ها کمک می‌کند.۸
یک محله تاب‌آور، محله‌ای است که ساکنانش با همکاری و تصمیم‌گیری جمعی قادر به واکنش مناسب و بازسازی سریع شرایط هستند.۲۱
نقش محوری در توسعه پایدار شهری و کاهش نابرابری‌ها
تاب‌آوری محله‌محور به عنوان ابزاری مؤثر در توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی شهری به کار گرفته می‌شود.۸ این مفهوم به عنوان یک رویکرد جدید و کلیدی در مدیریت شهری و توسعه پایدار مطرح شده است.۱ سلامت و تاب‌آوری محله‌محور زمینه‌ساز توسعه پایدار، تقویت همبستگی اجتماعی و ساختن محیط‌های زیستی مناسب است که بهبود مستمر کیفیت زندگی را در سطح خرد و کلان به دنبال دارد.۲۱
تاب‌آوری محله‌محور به عنوان یک کاتالیزور قدرتمند برای توسعه پایدار عمل می‌کند. ارتباط مکرر و صریح تاب‌آوری محله‌محور با “توسعه پایدار” در منابع مختلف ۱، صرفاً یک هم‌زمانی در اصطلاحات نیست، بلکه نشان‌دهنده یک رابطه علّی عمیق است. با ساخت فعال تاب‌آوری در سطح محلی – از طریق تقویت شبکه‌های اجتماعی، توسعه اقتصادهای محلی قوی، ایجاد زیرساخت‌های سبز و توانمندسازی مشارکت جامعه – محله‌ها ذاتاً خودکفاتر، سازگارتر و عادلانه‌تر می‌شوند.
این ویژگی‌ها برای تعریف توسعه پایدار بنیادی هستند. محله‌های تاب‌آور، به دلیل ماهیت خود، پایدارترند؛ زیرا برای مدیریت کارآمد منابع، انطباق با تغییرات زیست‌محیطی، ترویج برابری اجتماعی و حمایت از پویایی اقتصادی محلی، مجهزتر هستند و در نتیجه به رفاه بلندمدت کمک کرده و نیاز به مداخلات خارجی، که اغلب ناپایدار هستند، را کاهش می‌دهند.
بنابراین، تاب‌آوری به عنوان یک کاتالیزور قدرتمند برای دستیابی به اهداف گسترده‌تر پایداری عمل می‌کند و نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های انطباقی محلی، بازدهی برای سلامت زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی بلندمدت دارد. این امر نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران و نهادهای مالی باید سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری محله‌محور را نه به عنوان هزینه‌های جداگانه آمادگی در برابر بلایا، بلکه به عنوان مؤلفه‌های جدایی‌ناپذیر از استراتژی‌های جامع توسعه پایدار شهری در نظر بگیرند.
راهبردها و اقدامات عملی برای تقویت تاب‌آوری محله‌محور
تقویت تاب‌آوری محله‌محور نیازمند رویکردی جامع و چندوجهی است که ابعاد مختلف زندگی شهری را در بر می‌گیرد.
برنامه‌ریزی جامع و مشارکتی با محوریت جامعه محلی
اولین گام، انجام ارزیابی دقیق و جامع از وضعیت فعلی محله از نظر اجتماعی، اقتصادی، محیطی و فیزیکی است. این ارزیابی باید با مشارکت فعال ساکنان محله انجام شود تا نقاط ضعف و قوت به درستی شناسایی شوند.۱
شناسایی و نقشه‌برداری از منابع محله شامل افراد دارای مهارت، کسب‌وکارهای محلی، فضاهای عمومی، مراکز درمانی، مساجد، مدارس و هر منبع دیگری که می‌تواند در زمان بحران مفید باشد، ضروری است.۱۷
برنامه‌ریزی شهری باید شامل مشارکت فعال جامعه باشد تا ساکنان در تصمیم‌گیری‌ها نقش داشته و احساس مالکیت بیشتری نسبت به محیط زندگی خود داشته باشند. این برنامه‌ریزی باید شامل ارزیابی ریسک‌های محلی و توسعه استراتژی‌های پاسخگویی به بحران باشد.۱۶
تقویت زیرساخت‌های فیزیکی و اجتماعی مقاوم
طراحی و ساخت زیرساخت‌های مقاوم در برابر بلایای طبیعی، از جمله سیستم‌های حمل و نقل، تأسیسات آب و برق، و ساختمان‌ها، با استفاده از مواد با کیفیت بالا و طراحی مناسب برای کاهش آسیب‌پذیری، حیاتی است.۱۵
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز و ایجاد فضاهای تعاملی و عمومی مقاوم که هم زیبایی‌شناسی داشته باشند و هم در برابر بلایا مقاوم باشند، از دیگر راهکارهاست.۶ توسعه ساختارهای حمایتی مانند کانون‌های سلامت و شوراهای اجتماعی محلی نیز به تقویت تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کند.۲۸
توسعه ظرفیت‌ها، آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی
برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای ساکنان در زمینه کمک‌های اولیه، مدیریت بحران‌های کوچک، پناهگیری و تخلیه اضطراری، از اهمیت بالایی برخوردار است.۱۶ توسعه مهارت‌های رهبری محلی از طریق شناسایی و آموزش افراد با پتانسیل رهبری برای سازماندهی و هدایت فعالیت‌های محله در زمان نیاز ضروری است.۱۷
همچنین، ایجاد تیم‌های واکنش اضطراری محله متشکل از داوطلبان آموزش‌دیده، می‌تواند در واکنش اولیه به بحران‌ها بسیار مؤثر باشد.۱۷ استفاده از سیستم‌های هشدار سریع و ارتقاء فناوری اطلاعات (مانند سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی – GIS) برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها به منظور تصمیم‌گیری بهتر در مدیریت بحران نیز توصیه می‌شود.۱۶
تأکید بر آموزش، تربیت و آگاهی‌بخشی در منابع مختلف، فراتر از انتقال صرف دانش است. این اقدامات، یک سرمایه‌گذاری استراتژیک هم در سرمایه انسانی و هم در سرمایه اجتماعی محسوب می‌شوند. هنگامی که افراد در مهارت‌های عملی مانند کمک‌های اولیه یا واکنش اضطراری آموزش می‌بینند، نه تنها شایستگی‌های شخصی ارزشمندی (سرمایه انسانی) کسب می‌کنند، بلکه با اعتماد به نفس بیشتری قادر به مشارکت در اقدامات جمعی می‌شوند.
این دانش مشترک، مجموعه مهارت‌ها و حس آمادگی، ذاتاً شبکه‌های اجتماعی را تقویت کرده و اعتماد متقابل را در جامعه پرورش می‌دهد.
توانایی جمعی برای واکنش مؤثر به بحران‌ها، زمانی که تعداد قابل توجهی از ساکنان آموزش‌دیده و آگاه باشند، به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. بنابراین، سرمایه‌گذاری در آموزش یک استراتژی دو منظوره است: هم شایستگی فردی را می‌سازد و هم همزمان بافت اجتماعی را تقویت می‌کند و به عنوان یک ضریب فزاینده برای تاب‌آوری کلی محله عمل می‌نماید.
این بدان معناست که برنامه‌های آموزشی و تربیتی هدفمند (مانند کمک‌های اولیه، مدیریت بحران) منجر به افزایش مهارت‌ها، دانش و اعتماد به نفس فردی می‌شوند که به نوبه خود ظرفیت جمعی برای اقدام و اتکای متقابل را افزایش می‌دهد. این امر شبکه‌های اجتماعی و اعتماد (سرمایه اجتماعی) را تقویت کرده و در نهایت تاب‌آوری محله را بهبود می‌بخشد.
حمایت از اقتصاد محلی و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار
تقویت اقتصاد محلی از طریق حمایت از کسب‌وکارهای محلی و تشویق به کارآفرینی می‌تواند به ایجاد شغل‌های پایدار منجر شود که در زمان بحران‌ها نیز مفید واقع می‌شوند.۱۶ این امر به کاهش وابستگی محله به منابع بیرونی و افزایش خودکفایی آن کمک می‌کند.
هم‌راستایی تاب‌آوری اقتصادی و زیست‌محیطی با پایداری، یک جنبه مهم دیگر است. استراتژی‌هایی مانند حمایت از کسب‌وکارهای محلی، توسعه باغ‌های اجتماعی، و اجرای برنامه‌های محلی کمپوست و بازیافت ۲۰ به عنوان راه‌های مستقیم برای ایجاد تاب‌آوری محله‌محور معرفی می‌شوند. با این حال، نگاهی عمیق‌تر نشان می‌دهد که این اقدامات ذاتاً با اصول گسترده‌تر زندگی پایدار همسو هستند.
با تقویت اقتصادهای محلی، کاهش وابستگی به زنجیره‌های تأمین خارجی و ترویج کارایی منابع و اقتصاد چرخشی، محله‌ها در برابر شوک‌های اقتصادی (مانند اختلالات زنجیره تأمین، رکود اقتصادی) و چالش‌های زیست‌محیطی (مانند مدیریت پسماند، امنیت غذایی) مقاوم‌تر می‌شوند.
این امر نشان می‌دهد که ایجاد تاب‌آوری اقتصادی و زیست‌محیطی، تلاشی جداگانه از دستیابی به اهداف پایداری نیست، بلکه یک مسیر مستقیم و هم‌افزا است. این تلاش‌ها یک چرخه مثبت ایجاد می‌کنند که در آن تاب‌آوری به طور مستقیم به سلامت اکولوژیکی و اقتصادی بلندمدت کمک کرده و جامعه‌ای خودکفاتر و سازگارتر را پرورش می‌دهد.
نقش سازمان‌های مردم‌نهاد، مدارس و نهادهای محلی
سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) نقش مهمی در تقویت شبکه‌های اجتماعی و ایجاد شبکه‌های حمایتی داخلی ایفا می‌کنند.۱۰ مدارس نیز نقش بسیار مهم و محوری در تقویت تاب‌آوری محله‌محور ایفا می‌کنند. این نقش شامل ایجاد محیط آموزشی حمایت‌گر و امن، آموزش مهارت‌های زندگی و تاب‌آوری، تقویت سلامت روان و رفاه اجتماعی، ایجاد شبکه‌های حمایتی محلی و تقویت مشارکت اجتماعی و فرهنگی است.۲۹ تعامل مثبت میان معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌ها، حس تعلق و امنیت روانی را افزایش می‌دهد که اساس تاب‌آوری است.۲۹ تشکیل مراکز مدیریت بحران جامعه‌محور با مشارکت جوامع و تشکل‌های مدنی فعال در سطوح ملی تا محلی، از دیگر راهکارهای کلیدی است.۱۸
مدارس به عنوان “مراکز تاب‌آوری پنهان” در محله‌ها عمل می‌کنند. منابع موجود، نقش چندوجهی و قانع‌کننده مدارس در تاب‌آوری محله را به تفصیل شرح می‌دهند.۲۹ فراتر از وظیفه اصلی آموزشی خود، مدارس به عنوان قطب‌های ذاتی جامعه عمل می‌کنند که ایمنی روان‌شناختی را تقویت می‌کنند، مهارت‌های زندگی حیاتی (مانند حل مسئله و مدیریت هیجانات) را آموزش می‌دهند، سلامت روان را از طریق مشاوره و فعالیت‌های گروهی ارتقا می‌بخشند، و با ارتباط با خانواده‌ها و سایر نهادها، شبکه‌های حمایتی محلی حیاتی ایجاد می‌کنند.
این ویژگی‌ها، مدارس را به عنوان “مراکز تاب‌آوری پنهان” معرفی می‌کند؛ زیرساخت‌های موجود و قابل اعتمادی که دسترسی مستقیم به بخش قابل توجهی از جمعیت (کودکان و خانواده‌هایشان) دارند. پتانسیل آن‌ها برای اجرای برنامه‌های جامع تاب‌آوری، از تمرینات اضطراری گرفته تا آموزش اجتماعی-عاطفی و داوطلبی جامعه، بسیار زیاد است و اغلب کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بهره‌برداری از این دارایی‌های موجود، یک استراتژی بسیار کارآمد و مؤثر برای ایجاد تاب‌آوری محله‌محور است، به جای آنکه همیشه نیاز به ایجاد ساختارهای جدید و موازی باشد. این امر نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان شهری باید مدارس را فعالانه در برنامه‌های جامع تاب‌آوری محله‌محور ادغام کنند و منابع، آموزش و اختیارات لازم را برای حداکثر کردن پتانسیل آن‌ها فراتر از نقش‌های آکادمیک سنتی فراهم آورند و موقعیت منحصر به فرد آن‌ها را به عنوان لنگرگاه‌های جامعه به رسمیت بشناسند.
چالش‌ها و موانع پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور
پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور، با وجود مزایای فراوان، با چالش‌ها و موانعی نیز روبروست که نیازمند توجه و راهکارهای مناسب است.
محدودیت‌های منابع مالی و انسانی
کمبود منابع مالی و انسانی از جمله مهمترین موانع در پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز رویکرد تاب‌آوری محله‌محور است.۳ برنامه‌های مشارکتی و جامع تاب‌آوری اغلب منابع‌بر هستند و نیاز به سرمایه‌گذاری‌های گسترده برای اجرای مؤثر دارند، که این خود چالشی در زمینه دسترسی به داده‌ها و منابع مالی ایجاد می‌کند.۴
پروژه‌های تاب‌آوری، به ویژه در مراحل طراحی و ساخت مراکز تاب‌آوری، نیازمند بودجه قابل توجهی هستند که ممکن است جوامع را مجبور به جستجوی منابع مالی دیگر کند.۳۰
موانع فرهنگی، اجتماعی و عدم مشارکت کافی
محدودیت‌های فرهنگی، اقتصادی و کمبود آموزش می‌توانند مشارکت مردمی را با چالش‌های جدی مواجه کنند و مانع از بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های محلی شوند.۲۷ مشارکت ناکافی ساکنان در فرآیندهای برنامه‌ریزی و اجرایی، یکی از موانع کلیدی در تحقق تاب‌آوری محله‌محور است.۳
چالش “مشارکت” فراتر از صرف تمایل است. در حالی که مشارکت فعال به طور مداوم به عنوان سنگ بنای تاب‌آوری محله‌محور تأکید می‌شود، منابع همچنین به “مشارکت ناکافی” ۳ و موانع اساسی مانند “محدودیت‌های فرهنگی، اقتصادی و کمبود آموزش” ۲۷ اشاره می‌کنند.
این امر نشان می‌دهد که مشارکت صرفاً به تمایل افراد برای درگیر شدن محدود نمی‌شود، بلکه به توانایی آن‌ها برای غلبه بر موانع زیربنایی نیز بستگی دارد. هنجارهای فرهنگی خاص، نابرابری‌های اقتصادی و فقدان مهارت‌های مرتبط می‌توانند به طور قابل توجهی مانع از مشارکت مؤثر شوند.
بنابراین، مشارکت مؤثر نیازمند مداخلات هدفمند برای رسیدگی به این علل ریشه‌ای است، نه صرفاً فراخوان برای مشارکت. این امر شامل برنامه‌های آموزشی متناسب، رفع موانع مالی و اتخاذ رویکردهای حساس به فرهنگ است که می‌تواند به طور فعال موانع مشارکت را کاهش داده و اطمینان حاصل کند که همه بخش‌های جامعه می‌توانند به طور معناداری درگیر شوند.
ناهماهنگی نهادی و ضعف حکمرانی
عدم وضوح در تعریف و ادغام سلامت در چشم‌انداز تاب‌آوری، و همچنین چگونگی اندازه‌گیری و اجرای عملی آن، از چالش‌های مهم است.۴ چالش‌های پیاده‌سازی تاب‌آوری شهری شامل هماهنگی گسترده، حفظ سازگاری، افق‌های زمانی متفاوت و نتایج متنوع است.۲۶
“مقاومت در برابر تاب‌آوری” یا “خستگی از تاب‌آوری” در میان پرسنل دولتی، کارکنان سازمان‌های همکار و بخش‌هایی از مردم، می‌تواند منجر به کاهش پاسخگویی و دشواری در دستیابی به نتایج مطلوب شود.۲۶
علاوه بر این، نیاز به تجمیع و تفکیک داده‌ها در مقیاس‌های مختلف برای تطابق با شاخص‌ها، پیچیدگی استفاده از چارچوب‌های جامع را افزایش داده و چالش‌های قابل توجهی در زمینه دسترسی به داده‌ها ایجاد می‌کند.۴
حکمرانی تاب‌آور، فراتر از دستورالعمل، نیازمند انعطاف و یادگیری مستمر است. حکمرانی مؤثر برای تاب‌آوری محله‌محور صرفاً به صدور دستورالعمل‌ها محدود نمی‌شود، بلکه به پرورش انعطاف‌پذیری و یادگیری مستمر نیاز دارد.
پیچیدگی چالش‌های شهری و ماهیت چند مقیاسی تاب‌آوری، مستلزم چارچوب‌های تطبیقی است. این امر بر نیاز به فرآیندهای تکراری، مشارکت ذینفعان، و تمایل به تنظیم استراتژی‌ها بر اساس بازخورد و شرایط در حال تحول تأکید دارد.
این رویکرد به جلوگیری از “خستگی” در میان ذینفعان کمک می‌کند، زیرا پیشرفت ملموس را نشان می‌دهد و مشارکت را از طریق حکمرانی پاسخگو حفظ می‌نماید. مدل‌های حکمرانی که قادر به انطباق با تغییرات و یادگیری از تجربیات هستند، می‌توانند به طور مؤثرتری چالش‌های پیاده‌سازی تاب‌آوری محله‌محور را مدیریت کنند.
نمونه‌های موفق تاب‌آوری محله‌محور در جهان
تجارب جهانی متعددی وجود دارند که نشان‌دهنده موفقیت رویکردهای تاب‌آوری محله‌محور در مواجهه با چالش‌های مختلف هستند. این نمونه‌ها، درس‌های ارزشمندی برای سایر جوامع ارائه می‌دهند.
- بارسلونا، اسپانیا: این شهر با اجرای برنامه “سوپربلاک‌ها” (Superblocks)، به دنبال مقابله با امواج گرما و بهبود کیفیت هوا بوده است.۹ این طرح با کاهش ترافیک خودرو در مناطق خاص و افزایش فضاهای سبز و پیاده‌رو، نه تنها کیفیت زندگی را ارتقا داده بلکه به تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی نیز کمک کرده است.
- کپنهاگ، سنگاپور، سئول، ووهان، گویانگ، روتردام و تورنتو: این شهرها توانسته‌اند زیست‌پذیری، اعتماد اجتماعی و انعطاف‌پذیری شهری را ارتقاء دهند.۹ تجارب آن‌ها نشان می‌دهد که تاب‌آوری پایدار در گروی ایجاد «حلقه‌ای هم‌افزا» میان سیاست‌گذاری کلان از بالا و مشارکت مؤثر از پایین است.۹
- سئول، کره جنوبی: بازآفرینی رود چئونگی‌چئون در سئول، نمونه‌ای از پیوند چند لایه و پایدار میان زیرساخت‌های طبیعی و شهری است که به ارتقای کیفیت محیط زیست و تاب‌آوری شهری کمک کرده است.۹
- ووهان و گویانگ، چین: این شهرها با ایجاد “ساختارهای اسفنجی” (Sponge Cities)، رویکردهای نوینی برای مدیریت آب و کاهش خطرات سیل به کار گرفته‌اند که به تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی کمک شایانی می‌کند.۹
- تورنتو، کانادا: تأسیس مرکز رسمی تاب‌آوری شهری در تورنتو، نشان‌دهنده تعهد نهادی به ارتقای تاب‌آوری در سطح شهر و محله‌ها است.۹
- براندون، ورمونت، ایالات متحده: پس از سیل‌های ویرانگر سال ۲۰۱۱، به جای صرفاً بازسازی، این شهر رویکردی پیش‌کنشگرانه برای تقویت زیرساخت‌ها و تاب‌آوری خود اتخاذ کرد. با حمایت‌های مالی و برنامه‌ریزی جامعه‌محور، پروژه‌های تحول‌آفرینی از جمله نصب یک آب‌گذر بزرگ برای انحراف آب اضافی رودخانه در زمان طوفان‌های شدید اجرا شد. این پروژه نه تنها از سیلاب‌های بعدی جلوگیری کرد، بلکه به احیای اقتصادی مرکز شهر نیز کمک کرد.۳۲
- پیکرینگ، انگلستان: این شهر که سال‌ها از سیلاب‌های مکرر رنج میبرد، به جای دفاع‌های سنتی پرهزینه، رویکردی غیرمتعارف را در پیش گرفت. با معرفی سگ‌های آبی به رودخانه نزدیک جنگل کراپتون، سگ‌های آبی سد بزرگی ساختند که به عنوان یک مانع طبیعی سیل عمل کرده و جریان آب را کند می‌کند. این پروژه نه تنها خطر سیل را کاهش داد، بلکه تنوع زیستی محلی را نیز احیا کرد.۳۲
- جنبش شهرهای گذار (Transition Town Movement): این جنبش که در سال ۲۰۰۶ در شهر توتنس انگلستان آغاز شد، یک جنبش مردمی است که به جوامع در سراسر جهان گسترش یافته است. این جنبش بر خودکفایی محلی و ایجاد تاب‌آوری در برابر چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی و اوج نفت تمرکز دارد.۳۱
- شبکه شهرهای تاب‌آور (Resilient Cities Network): این شبکه، شهرهایی از سراسر جهان را گرد هم می‌آورد تا دانش و بهترین شیوه‌ها را در زمینه ایجاد تاب‌آوری مبادله کنند. از طریق همکاری و یادگیری مشترک، شهرهای عضو استراتژی‌ها و پروژه‌هایی را برای افزایش تاب‌آوری خود در برابر خطرات مختلف توسعه می‌دهند.۳۱
- مطالعات موردی پس از طوفان کاترینا در میسیسیپی، ایالات متحده: تحلیل داده‌های قبل و بعد از طوفان کاترینا نشان داد که جوامع با سطوح بالای تاب‌آوری (مانند ویولند و اوشن اسپرینگز) دارای شبکه‌های حمایتی محلی قوی و محیط‌های ساخته شده متنوعی بودند که به تاب‌آوری بالاتر جامعه کمک کرده است.۲۴
- برنامه‌های حمایتی (مانند برنامه کمک هزینه مراکز تاب‌آوری PG&E): این برنامه‌ها از پروژه‌های تاب‌آوری محله‌ای مشارکتی حمایت می‌کنند، از جمله انجام مطالعات امکان‌سنجی، برنامه‌ریزی و طراحی فضاهای فیزیکی یا منابع متحرک، و مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود برای حمایت از تاب‌آوری جامعه. این کمک‌های مالی به ویژه به جوامع محروم و آسیب‌پذیر اولویت می‌دهند.۳۰
تنوع رویکردها، یک هدف مشترک را دنبال می‌کند: درس‌هایی از تجارب جهانی نشان می‌دهد که نمونه‌های موفق تاب‌آوری، طیف وسیعی از رویکردها را به نمایش می‌گذارند؛ از راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت گرفته تا تمرکز بر زیرساخت‌ها، ابتکارات جامعه‌محور و تعهدات نهادی.
با وجود این تنوع، یک رشته مشترک در همه آن‌ها وجود دارد: یکپارچگی ابعاد متعدد تاب‌آوری و تأکید قوی بر بافت محلی و مشارکت.
این امر نشان می‌دهد که هیچ “راه حل واحد و درستی” وجود ندارد، بلکه نیاز به استراتژی‌های سازگار و متناسب با هر بافت است که از درک جامع تاب‌آوری بهره میبرد. این تجارب همچنین بر اهمیت «حلقه‌ای هم‌افزا» میان سیاست‌گذاری کلان از بالا و مشارکت مؤثر از پایین به عنوان یک عامل کلیدی موفقیت تأکید می‌کنند.۹
نتیجه‌گیری و توصیه‌ها
تاب‌آوری محله‌محور یک مفهوم پویا، چندبعدی و در حال تکامل است که برای توسعه پایدار شهری و مدیریت مؤثر بحران‌ها حیاتی است.
این رویکرد، با تمرکز بر مقیاس خرد محله، امکان می‌دهد تا تفاوت‌های اقلیمی، فرهنگی و هویتی هر منطقه در نظر گرفته شود و راهکارهای بومی و مشارکتی برای مقابله با چالش‌ها ارائه گردد.
تاب‌آوری محله‌محور نه تنها مقاومت و سازگاری جوامع را در برابر شوک‌ها و تنش‌ها افزایش می‌دهد و بازیابی سریع را تسهیل می‌کند، بلکه به طور مستقیم به ارتقای کیفیت زندگی، تقویت انسجام اجتماعی، افزایش حس تعلق محلی و کاهش نابرابری‌ها منجر می‌شود.
این رویکرد، به عنوان کاتالیزوری برای توسعه پایدار عمل می‌کند، زیرا با توانمندسازی محله‌ها، آن‌ها را خودکفاتر، سازگارتر و عادلانه‌تر می‌سازد.
با این حال، پیاده‌سازی موفق تاب‌آوری محله‌محور با چالش‌هایی نظیر محدودیت‌های منابع مالی و انسانی، موانع فرهنگی و اجتماعی که منجر به عدم مشارکت کافی می‌شوند، و ناهماهنگی‌های نهادی و پدیده “خستگی از تاب‌آوری” روبروست. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند رویکردی جامع و استراتژیک است.
بر اساس تحلیل‌های ارائه شده، توصیه‌های کلیدی برای تقویت تاب‌آوری محله‌محور به شرح زیر است:
- برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه: برنامه‌ریزی شهری باید به صورت جامع و با در نظر گرفتن تمامی ابعاد تاب‌آوری محله‌محور (انسانی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، زیست‌محیطی و نهادی) انجام شود. این برنامه‌ریزی باید بر اساس ارزیابی دقیق نقاط قوت و ضعف هر محله و با مشارکت فعال ساکنان صورت گیرد.
- سرمایه‌گذاری در سرمایه اجتماعی: اولویت‌بندی ابتکاراتی که اعتماد متقابل را تقویت می‌کنند، شبکه‌های اجتماعی را پرورش می‌دهند و مشارکت فعال شهروندان را تشویق می‌کنند، ضروری است. اعتماد به عنوان یک عنصر بنیادی، سایر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی را فعال می‌سازد.
- توانمندسازی نهادهای محلی: ظرفیت‌سازی در نهادهای محلی مانند شوراهای محله، سازمان‌های مردم‌نهاد و به ویژه مدارس، به عنوان محرک‌ها و تسهیل‌کنندگان اصلی تلاش‌های تاب‌آوری، حیاتی است. این نهادها باید با منابع و آموزش‌های لازم تجهیز شوند.
- حکمرانی تطبیقی و یادگیری مستمر: مدل‌های حکمرانی انعطاف‌پذیر که امکان ارزیابی مداوم، بازخورد و انطباق را فراهم می‌کنند، باید پیاده‌سازی شوند. این رویکرد به مقابله با “خستگی از تاب‌آوری” از طریق نمایش موفقیت‌های ملموس و ارتباطات شفاف کمک می‌کند.
- بهره‌برداری از فناوری و داده: استفاده از فناوری‌های پیشرفته (مانند GIS و سیستم‌های هشدار سریع) برای ارزیابی دقیق ریسک، نقشه‌برداری منابع و ارتباطات مؤثر در مدیریت بحران توصیه می‌شود.
- ترویج پایداری اقتصادی و زیست‌محیطی محلی: حمایت از اقتصادهای محلی و ابتکارات زیرساخت سبز نه تنها تاب‌آوری را افزایش می‌دهد، بلکه مستقیماً به توسعه پایدار بلندمدت کمک می‌کند.
- یادگیری از بهترین شیوه‌های جهانی: مطالعه و اقتباس از نمونه‌های موفق جهانی، با درک تنوع رویکردها و تمرکز بر اصول مشترک یکپارچگی و مشارکت، می‌تواند راهنمای ارزشمندی برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران باشد.
با پیاده‌سازی این راهبردها، محله‌ها می‌توانند به واحدهایی خودکفا، مقاوم و پویا تبدیل شوند که نه تنها قادر به مقابله با چالش‌های پیش‌رو هستند، بلکه به طور مستمر کیفیت زندگی ساکنان خود را ارتقا داده و به توسعه پایدار شهری کمک می‌کنند.
