تاب‌آوری خانواده‌های دارای بیمار اعصاب و روان
راهبردی برای کاهش فرسودگی مراقبین
مراقبت از بیماران مبتلا به اختلالات روانی مزمن، بار سنگین عاطفی، مالی و اجتماعی بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند. مراقبین خانوادگی ستون فقرات نظام‌های مراقبتی طولانی‌مدت محسوب می‌شوند ۱، اما در معرض خطر بالای فرسودگی، اضطراب و افسردگی قرار دارند.
این مقاله به بررسی مفهوم تاب‌آوری خانواده به عنوان یک سازوکار حفاظتی در برابر بحران می‌پردازد و راهبردهای کلیدی، شامل تقویت سیستم‌های اعتقادی، الگوهای سازمانی و مهارت‌های ارتباطی/حل مسئله، جهت توانمندسازی خانواده‌ها و کاهش فرسودگی مراقبین را مورد تحلیل قرار می‌دهد.
بار مراقبتی و چالش‌های مواجهه با بیماری روانی
بار مراقبتی به تأثیر منفی ناشی از زندگی با بیماران ناتوان و وابسته اشاره دارد و شامل مشکلات جسمی، عاطفی، مالی و اجتماعی می‌شود.۱ این بار نتیجه عدم تعادل میان نیازهای مراقبتی بیمار و عدم دسترسی مراقب به منابع کافی برای برآورده ساختن آن تقاضاها است.۱
ابعاد فرسودگی مراقبین
مراقبت از فرد مبتلا به اسکیزوفرنی یا سایر اختلالات روانی اغلب معادل یک شغل دوم است؛ به‌طور میانگین، مراقبین ۳۶ ساعت در هفته به ارائه مراقبت می‌پردازند.۲ این تقاضای زمانی با فشار‌های عاطفی و مالی چشمگیری همراه است:
- بار مالی: تقریباً ۹ از هر ۱۰ مراقب (۸۷%) گزارش کرده‌اند که به‌طور میانگین ۱۸۱۰ دلار در ماه صرف هزینه‌های غیرقابل جبران (مانند درمان، مسکن و دارو) می‌کنند.۲ رویدادهای بحرانی نیز به‌طور متوسط
۳۹۰۹ دلار هزینه اضافی سالانه به همراه دارند.۲ - بار روانی-عاطفی: ۷۹ درصد از مراقبین در مقیاس‌های ارزیابی، واجد معیارهای «بار بالا» تشخیص داده شده‌اند که با شدت علائم بیمار و نیاز به درمان سوءمصرف مواد یا سابقه اقدام به خودکشی مرتبط است.۲
- فداکاری‌های شخصی: مراقبین اغلب مجبور به از دست دادن دستمزد (۵۸%)، کاهش ساعات کاری (۳۸%)، و در برخی موارد، ترک کامل نیروی کار می‌شوند. همچنین، روابط اجتماعی و خانوادگی آن‌ها تحت فشار قرار می‌گیرد.۲
اَنگ و تأثیرات اجتماعی
اَنگ (Stigma) مرتبط با بیماری روانی یک پدیده اجتماعی قوی و پایدار است که تأثیر زیان‌آوری بر تمام حوزه‌های زندگی دارد.۳
اَنگ ناشی از بیماری روانی در فرد برچسب‌خورده، منجر به تبعیض، از دست دادن جایگاه اجتماعی و نابسامانی در خانواده می‌شود.۳ مراقبین اغلب به دلیل ترس از قرار گرفتن در معرض انگ و سرزنش، از دریافت کمک حرفه‌ای یا اجتماعی واهمه دارند.۴
چارچوب تاب‌آوری خانواده (مدل والیش)
مفهوم تاب‌آوری خانواده به ظرفیت خانواده به عنوان یک واحد کارکردی برای مواجهه و مدیریت شرایط دشوار اطلاق می‌شود.۵ این دیدگاه فراتر از تاب‌آوری فردی عمل می‌کند و بر چگونگی کارکرد خانواده به عنوان یک عامل محافظتی تمرکز دارد.۵
بر اساس چارچوب تاب‌آوری خانواده والیش (Walsh)، فرآیندهای کلیدی در سه حوزه برای سازگاری خانواده با چالش‌های مزمن (مانند بیماری روانی) تعریف می‌شوند ۶:
| حوزه | فرآیند کلیدی | توصیف |
| ۱. سیستم‌های اعتقادی | معنابخشی به ناملایمات | دیدگاه رابطه‌ای به تاب‌آوری و جستجوی هدف بزرگ‌تر ۶ |
| چشم‌انداز مثبت | امید، خوش‌بینی و اعتماد به نفس در غلبه بر چالش‌ها ۶ | |
| تعالی و معنویت | تمرکز بر ارزش‌ها و اهداف فراتر ۶ | |
| ۲. الگوهای سازمانی | انعطاف‌پذیری و ثبات | توانایی بازیابی و ایجاد تغییرات سازگارانه برای رفع چالش‌های جدید ۶ |
| پیوستگی (انسجام) | حمایت متقابل، تعهد و کار تیمی ۶ | |
| بسیج منابع | به‌کارگیری خویشاوندان، شبکه‌های اجتماعی و پشتیبانی مالی ۶ | |
| ۳. ارتباطات و حل مسئله | شفافیت در پیام‌ها | پیام‌های روشن و ثابت، و به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات ۶ |
| به اشتراک‌گذاری عواطف | بیان علنی احساسات دردناک (مانند غم، خشم و ترس) ۶ | |
| حل مسئله مشارکتی | مهارت‌های حل مسئله ۷ |
راهبردهای توانمندسازی مراقبین برای افزایش تاب‌آوری
برای تاب‌آور ساختن مراقبین و جلوگیری از فرسودگی روحی-روانی، اتخاذ مداخلات هدفمند مبتنی بر شواهد ضروری است.
مداخلات روان‌آموزشی (Psychoeducational Interventions – PEIs)
مداخلات روان‌آموزشی (PEIs)، که شامل ارائه اطلاعات دقیق در مورد بیماری روانی به بیمار و مراقبین است، در کاهش علائم بیمار، بستری شدن در بیمارستان، و بهبود کیفیت زندگی هم بیمار و هم مراقبین بسیار مؤثر هستند.۱۰
- اثرگذاری: این مداخلات به‌طور کلی بار مراقبتی را کاهش داده و تجربه مراقبت و مهارت‌های حل مسئله مراقبین را بهبود می‌بخشند.۱۰ PEIs توانایی مراقبین برای مدیریت اختلالات روانی، دانش آن‌ها از اختلال، و سلامت روانی عمومی آن‌ها را افزایش می‌دهد.۱۰
- نتایج کلیدی: در یک بررسی سیستماتیک، روان‌آموزشی‌های مختصر چندخانوادگی (Multi-family psychoeducation) منجر به کاهش استرس روانی (بر اساس مقیاس K6) شد.۱۰ همچنین، درمان‌های متمرکز بر خانواده باعث بهبود انسجام خانواده و کاهش سطح استرس مادران در بلندمدت شده است.۱۰
تقویت نظام‌های حمایتی
تاب‌آوری توسط عوامل محافظتی تقویت می‌شود که شامل مهارت‌های فردی (مهارت‌های اجتماعی و عاطفی) و عوامل بیرونی (تعاملات اجتماعی مثبت، انسجام جامعه و شبکه‌های حمایتی) هستند.۱۱
- حمایت غیررسمی: این نوع حمایت از سوی خانواده، دوستان و جامعه ارائه می‌شود و ماهیت عاطفی و کمک‌های عملی دارد.۱۲
- حمایت رسمی: دسترسی به آموزش حرفه‌ای و دوره‌های آموزشی (مانند کمک‌های اولیه سلامت روان یا مداخله در بحران) می‌تواند به مراقبین دانش و ابزارهای لازم برای ارائه مراقبت مؤثر را ببخشد.۱۲ همچنین، درک کافی پرستاران از ماهیت انگ و اجزای آن برای ارائه مراقبت انفرادی و ارتقاء عملکرد پرستاری ضروری است.۳
راهبردهای مقابله‌ای فعال
فشار روانی در خانواده‌های دارای بیمار روان‌پریش به‌طور معنی‌داری بالاتر از خانواده‌های عادی است.۱۳
خانواده‌ها باید مکانیزم‌هایی برای مقابله با استرس‌های روزمره و شدید پیدا کنند. اگرچه تفاوت معناداری میان مولفه‌های مقابله هیجان‌مدار و مسئله‌مدار در خانواده‌های عادی مشاهده نمی‌شود، اما در گروه بیماران روان‌پریش، مولفه مسئله‌مدار به‌طور نسبی بالاتر از مولفه هیجان‌مدار قرار دارد.۱۳
تقویت راهبردهای مقابله‌ای مسئله‌مدار می‌تواند یک هدف درمانی کلیدی باشد.
نتیجه‌گیری
تاب‌آوری خانواده برای کاهش بار مراقبتی و فرسودگی در مواجهه با بیماری روانی، یک عامل حیاتی محسوب می‌شود.
اتخاذ رویکردهای سیستمی مانند چارچوب تاب‌آوری والیش و اجرای مداخلات مبتنی بر شواهد، به‌ویژه روان‌آموزشی‌های خانوادگی، می‌تواند سیستم‌های اعتقادی خانواده، الگوهای سازمان‌دهی و مهارت‌های ارتباطی آن‌ها را تقویت کند.
سیاست‌گذاران و متخصصان سلامت روان باید با ارائه پشتیبانی مالی و اجتماعی و ادغام نیازهای مراقبین در فرآیند درمان، نقش محوری آن‌ها را به رسمیت بشناسند و بارهای آن‌ها را کاهش دهند.۲
منابع مورداستناد
- عوامل مرتبط با بار مراقبتی در مراقبان خانواده سالمندان مبتلا به بیمار, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://cjhaa.mubabol.ac.ir/article-1-143-fa.pdf
- New Study Reveals Enormous Financial and Emotional Costs …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.psychiatrictimes.com/view/new-study-reveals-enormous-financial-and-emotional-costs-carried-by-caregivers-of-people-with-schizophrenia
- تحلیل مفهوم انگ (استیگما) بیماری روانی – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://sid.ir/paper/205975/fa
- Sociocultural Factors Associated with Caregiver-Psychiatrist Relationship in Taiwan – Psychiatry Investigation, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، http://psychiatryinvestigation.org/upload/pdf/pi-13-288.pdf
- تعریف و تاریخچه تاب آوری خانواده /محمدرضامقدسی – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/note/57217
- 14 Family Resilience: A Dynamic Systemic Framework – Oxford Academic, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://academic.oup.com/book/41117/chapter/350424338
- (PDF) Family Resilience: A Framework for Clinical Practice – ResearchGate, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/10801193_Family_Resilience_A_Framework_for_Clinical_Practice
- Caregiver Resilience | OHSU, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.ohsu.edu/sites/default/files/2025-07/Caregiver%20Resilience.pdf
- Family Resilience: A Framework for Clinical Practice. – UCLA CELF, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.celf.ucla.edu/2010_conference_articles/Walsh_2003.pdf
- Psychoeducational Intervention for Caregivers of Adolescents and …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.mdpi.com/2077-0383/13/23/7010
- Mental health – World Health Organization (WHO), زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-strengthening-our-response
- Formal and Informal Support in Mental Health Conditions – Cope Centre, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://copecentre.org/formal-and-informal-support-in-mental-health-conditions/
- مقایسه ی راهبردهای مقابله ای و فشار روانی در خانواده های بیماران روان پریش و خانواده های افراد عادی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/1656966/
