آسیب‌های اجتماعی و جمعیت‌های خاص
نقش حیاتی مددکاری اجتماعی در حمایت و توانمندسازی
آسیب‌های اجتماعی (Social Harm) به مجموعه‌ای از مشکلات و ناهنجاری‌هایی اطلاق می‌شود که سلامت فردی و جمعی جامعه را تهدید کرده و بر گروه‌های خاصی از جمعیت تأثیر نامطلوب می‌گذارد.
این آسیب‌ها شامل پدیده‌هایی مانند فقر، کارتن‌خوابی، اعتیاد، خشونت، و طردشدگی اجتماعی است. مددکاری اجتماعی (Social Work) در خط مقدم مقابله با این مسائل قرار دارد و نقش آن، فراتر از امدادرسانی، بر توانمندسازی (Empowerment) و ترویج عدالت اجتماعی متمرکز است.
درک آسیب‌های اجتماعی از منظر مددکاری
مددکاری اجتماعی آسیب‌ها را نه به عنوان “شکست فردی”، بلکه به عنوان نتیجه نارسایی‌ها و تبعیض‌های ساختاری و اجتماعی در نظر می‌گیرد (رویکرد فرد-در-محیط).
تمرکز بر گروه‌های آسیب‌پذیر (جمعیت‌های خاص)
تمرکز مددکاری اجتماعی بر جمعیت‌های خاصی است که به دلیل موقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی یا هویتی، بیشتر در معرض آسیب قرار دارند:
- زنان و کودکان قربانی خشونت: شامل خشونت خانگی، غفلت و سوءاستفاده جنسی.
- سالمندان و معلولان: به ویژه در معرض انزوای اجتماعی، فقر و بدرفتاری.
- افراد درگیر اعتیاد و کارتن‌خوابی: که با انگ اجتماعی، موانع درمانی و دسترسی محدود به خدمات مواجه‌اند.
- زندانیان آزاد شده: که خطر بالای بازگشت به جرم (Recidivism) به دلیل طرد اجتماعی و موانع اشتغال دارند.
نقش مددکاری اجتماعی در مواجهه با آسیب‌ها
نقش مددکاران در این حوزه چندوجهی و حیاتی است و شامل سطوح خرد، میانی و کلان می‌شود:
الف) سطح خرد: مداخلات فردی و خانواده‌محور
- کاهش آسیب (Harm Reduction): ارائه خدمات حمایتی مستقیم برای کاهش عواقب منفی آسیب‌ها (مانند ارائه سرپناه موقت یا خدمات کاهش خطر برای معتادان).
- مشاوره و درمان: استفاده از تکنیک‌های مشاوره برای ارتقای سلامت روان، افزایش تاب‌آوری (Resilience) و توسعه مهارت‌های مقابله‌ای در مراجعان.
- حمایت از قربانیان: کمک به زنان و کودکان قربانی خشونت برای خروج از موقعیت‌های خطرناک و دسترسی به پناهگاه‌های امن و حمایت‌های حقوقی.
ب) سطح میانی: هماهنگی و مدیریت مورد
- مدیریت مورد جامع (Comprehensive Case Management): هماهنگ‌سازی دسترسی مراجعان به شبکه‌ای از خدمات مورد نیاز، از جمله درمان پزشکی، آموزش، اشتغال و کمک‌های مالی.
- تشکیل گروه‌های حمایتی: ایجاد گروه‌های همتا برای افزایش حمایت اجتماعی و کاهش احساس انزوا در بین افرادی مانند بهبودیافتگان اعتیاد یا خانواده‌های دارای فرزند معلول.
ج) سطح کلان: advocacy و تغییر سیاست
- حمایت‌گری (Advocacy) و ترویج عدالت اجتماعی: تلاش برای تغییر سیاست‌های تبعیض‌آمیز یا ناعادلانه که به فقر و آسیب‌پذیری دامن می‌زنند.
- برنامه‌ریزی اجتماعی: مشارکت در تدوین برنامه‌های پیشگیری اجتماعی در سطح محلات و شهرها برای کاهش ریشه‌های آسیب‌های اجتماعی (مانند برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد در مدارس یا بهبود زیرساخت‌های محلات فقیر).
تأکید بر پیشگیری و توانمندسازی
هدف غایی مددکاری اجتماعی، صرفاً واکنش به آسیب‌ها نیست، بلکه پیشگیری از وقوع آن‌ها و توانمندسازی افراد برای مدیریت زندگی خود است.
- توانمندسازی اقتصادی: کمک به گروه‌های خاص (مانند زنان سرپرست خانوار یا زندانیان آزاد شده) برای کسب مهارت‌های شغلی و دسترسی به بازار کار.
- تقویت سرمایه اجتماعی: ایجاد ارتباط مجدد مراجعان با شبکه‌های حمایتی طبیعی (خانواده، دوستان، همسایگان) و نهادهای اجتماعی.
- مدل‌های بومی‌سازی شده: استفاده از دانش و منابع فرهنگی بومی برای طراحی مداخلاتی که با نیازها و ارزش‌های جمعیت‌های خاص ایران (مانند جوامع روستایی یا عشایری) سازگار باشد.
نتیجه‌گیری
مددکاری اجتماعی در حوزه آسیب‌های اجتماعی و جمعیت‌های خاص، نه یک شغل، بلکه یک رسالت چندتخصصی است.
با اتکا به رویکردهای مبتنی بر شواهد و اصول عدالت اجتماعی، مددکاران اجتماعی نه تنها به کاهش رنج افراد کمک می‌کنند، بلکه به عنوان عاملان تغییر اجتماعی، نقش اساسی در ساختن جامعه‌ای سالم‌تر، عادلانه‌تر و تاب‌آورتر ایفا می‌نمایند.
سرمایه‌گذاری بر نقش محوری مددکاری اجتماعی، تضمین‌کننده موفقیت هر گونه برنامه کلان در حوزه رفاه و بهزیستی اجتماعی خواهد بود.
