تاب‌آوری: تعریف، ابعاد، عوامل موثر و راهکارهای تقویت آن در زندگی و سازمان‌ها

پژوهشی از دکتر جواد طلسچی یکتا: بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران (talisweb.ir)

چکیده

تاب‌آوری یک کیفیت روان‌شناختی پویا و چندوجهی است که به افراد، سازمان‌ها و جوامع امکان می‌دهد در مواجهه با ناملایمات، چالش‌ها و استرس‌ها، نه تنها مقاومت کنند و به حالت اولیه بازگردند، بلکه از این تجربیات برای رشد و قوی‌تر شدن بهره ببرند.۱ این فرآیند شامل مقاومت، بهبود و بازیابی مجدد است.۳ این مقاله به بررسی ابعاد مختلف تاب‌آوری از جمله روانشناختی، عاطفی، فیزیکی، اجتماعی، تحصیلی، سازمانی، محیطی و جامعه‌محور می‌پردازد.۳ همچنین، عوامل محافظت‌کننده و خطرآفرین مؤثر بر آن، نظریه‌های کلیدی مانند مدل تبادلی استرس و مقابله لازاروس و فولکمن، نظریه گسترش و ساخت فردریکسون، نظریه سیستم‌های اکولوژیکی برونفن‌برنر و روانشناسی مثبت‌گرا سلیگمن را تشریح می‌کند.۶ در نهایت، کاربردهای عملی تاب‌آوری در سلامت روان، توسعه فردی، مدیریت بحران و کسب‌وکار را مورد بررسی قرار داده و به روندهای تحقیقاتی آتی اشاره می‌کند.۹ هدف این مقاله ارائه یک دیدگاه جامع و مبتنی بر شواهد علمی برای مخاطبان حرفه‌ای و عمومی است، با رعایت اصول سئو برای افزایش دسترسی‌پذیری و انتشار دانش.۱۳

مقدمه

در دنیای پرشتاب و پیچیده امروز، افراد، سازمان‌ها و جوامع پیوسته با چالش‌ها، بحران‌ها و تغییرات غیرمنتظره‌ای مواجه هستند. از استرس‌های روزمره گرفته تا بلایای طبیعی، بحران‌های اقتصادی و تحولات اجتماعی، توانایی مقابله و بازیابی از این ناملایمات به یک مهارت حیاتی تبدیل شده است.

تاب‌آوری نه تنها به بقا کمک می‌کند، بلکه راه را برای رشد و شکوفایی هموار می‌سازد و به افراد امکان می‌دهد تا با مدیریت مؤثر استرس و سازگاری با تغییرات، کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند.۵

درک مفهوم تاب‌آوری در طول زمان دستخوش تحول شده است. تعاریف اولیه تاب‌آوری اغلب بر مفهوم “بازگشت به حالت اولیه” یا “بازیابی” از ناملایمات تأکید داشتند.۱ با این حال، درک معاصر از تاب‌آوری فراتر از صرف بازیابی است و شامل ایده‌هایی نظیر “سازگاری با شرایط جدید” و “قوی‌تر شدن از قبل” می‌شود.۱ این دیدگاه نشان می‌دهد که تاب‌آوری از یک مکانیسم ساده بازیابی به یک فرآیند پویا از سازگاری تحول‌آفرین تبدیل شده است. این تنها به معنای تحمل استرس یا بازگشت به خط پایه قبلی نیست، بلکه به معنای بهره‌برداری از تجربیات چالش‌برانگیز برای تغییرات مثبت، یادگیری و توسعه است. این جنبه تحول‌آفرین برای حرکت در دنیایی که به طور فزاینده‌ای پیچیده و نامطمئن است، بسیار مهم است و تاب‌آوری را به یک ظرفیت فعال و توسعه‌ای تبدیل می‌کند تا صرفاً یک واکنش منفعل. این تکامل در مفهوم‌سازی، اهمیت فزاینده تاب‌آوری را در جامعه معاصر برجسته می‌سازد.

این مقاله با هدف ارائه یک تعریف دقیق و چندوجهی از تاب‌آوری، بررسی ابعاد مختلف آن در سطوح فردی و جمعی، شناسایی عوامل مؤثر (محافظت‌کننده و خطرآفرین)، معرفی نظریه‌های علمی پیشرو، و ارائه راهکارهای عملی برای تقویت آن تدوین شده است.

رویکرد مقاله مبتنی بر آخرین یافته‌های تحقیقاتی در حوزه روانشناسی و سایر علوم مرتبط است تا اطلاعاتی معتبر و کاربردی ارائه دهد. مقاله در هفت بخش اصلی، از تعریف و مفاهیم بنیادی تا روندهای تحقیقاتی آتی، به بررسی جامع تاب‌آوری می‌پردازد تا خوانندگان بتوانند درک عمیق و کاربردی از این مفهوم کسب کنند.

تاب‌آوری چیست؟ تعاریف و مفاهیم بنیادی

تاب‌آوری به عنوان یک کیفیت روان‌شناختی پویا و چندوجهی شناخته می‌شود که به افراد امکان می‌دهد در برابر ناملایمات زندگی، شکست بخورند و حداقل به همان قدرت قبلی بازگردند.۱ این توانایی شامل کنار آمدن با شکست‌ها و بازیابی پس از آن‌ها است.۱ افرادی که در مواجهه با فاجعه توانایی بازگشت به زندگی را دارند، از تاب‌آوری بالایی برخوردارند.۱ این افراد می‌توانند از مهارت‌ها و نقاط قوت خود برای پاسخ به چالش‌های زندگی، از جمله مرگ عزیزان، طلاق، مسائل مالی، بیماری، از دست دادن شغل و بلایای طبیعی استفاده کنند. آن‌ها به جای ناامیدی یا پنهان شدن در مقابل مسائل با استفاده از راهبردهای مقابله‌ای ناسالم، با مشکلات زندگی روبرو می‌شوند و از مهارت‌های مقابله‌ای سالم برای تقویت قدرت و رشد استفاده می‌کنند و اغلب قوی‌تر از قبل ظاهر می‌شوند.۱

انجمن روانشناسی آمریکا (APA) تاب‌آوری را “فرآیند و نتیجه سازگاری موفقیت‌آمیز با تجربیات دشوار یا چالش‌برانگیز زندگی، به ویژه از طریق انعطاف‌پذیری ذهنی، عاطفی و رفتاری و سازگاری با خواسته‌های بیرونی و درونی” تعریف می‌کند.۲ این تعریف بر ماهیت فرآیندی تاب‌آوری تأکید دارد، نه صرفاً یک ویژگی ثابت.۲ تعاریف آکادمیک دیگر نیز تاب‌آوری را “سازگاری مثبت با وجود ناملایمات قابل توجه” ۱۵ یا “توانایی بازگشت و بازیابی از ناملایمات” ۱۵ می‌دانند. مایکل راتر (۱۹۸۵) تاب‌آوری را “توانایی ما برای بازگشت از چالش‌ها و مشکلات پیش‌بینی نشده زندگی، که محافظت ذهنی در برابر اختلالات عاطفی و روانی را فراهم می‌کند” توصیف کرده است.۱۶

در تعریف تاب‌آوری، سه ویژگی مهم و متوالی وجود دارد که نشان‌دهنده یک فرآیند پویا هستند:

• مقاومت: به معنای جلوگیری از بروز اختلال در روند زندگی به دنبال عوامل استرس‌زا است.۳ این جنبه به توانایی سیستم برای جذب تغییر و اختلال در عین حفظ روابط اصلی بین جمعیت‌ها یا متغیرهای حالت اشاره دارد.۱۶
• بهبود: به معنای توانایی گذر از احوال نامطلوب و بازگشت به حال عادی یا عملکرد پیش از شرایط نامطلوب است.۳ این شامل بازگشت به هموستاز یا حالت اولیه عملکردی پس از یک افت موقت است.۱۵
• بازیابی مجدد: به معنای یافتن راه‌حل‌های جدید با در نظر گرفتن شرایط و محدودیت‌ها است.۳ این مسیر به معنای دستیابی به سطح جدیدی از رشد و عملکرد پس از مواجهه با ناملایمات است.۱۷

این سه ویژگی نشان‌دهنده یک مسیر پویا هستند که از حفظ وضعیت موجود (مقاومت) تا بازگشت به حالت قبلی (بهبود) و حتی فراتر رفتن از آن با راه‌حل‌های جدید و رشد (بازیابی مجدد) را شامل می‌شود.۳ مسیرهای رایج تاب‌آوری که در ادبیات علمی مورد بحث قرار گرفته‌اند، شامل “ایمنی، ثبات یا مقاومت” (حفظ عملکرد و سلامت روان در طول بحران)، “بازگشت یا بازیابی” (بازگشت به سطح عملکرد اولیه پس از یک افت موقت)، و “بازسازی مجدد” (دستیابی به سطح جدیدی از رشد و عملکرد پس از مواجهه با ناملایمات) است.۱۵

مفاهیم مختلف تاب‌آوری، در حالی که اغلب به “بازگشت به حالت اولیه” اشاره دارند، مفاهیمی مانند “مقاومت” و “یافتن راه‌حل‌های جدید” را نیز معرفی می‌کنند.۳ ادبیات آکادمیک همچنین به “ایمنی، ثبات یا مقاومت” و “بازسازی مجدد تاب‌آورانه” می‌پردازد که به معنای دستیابی به “سطح جدیدی از رشد” پس از ناملایمات است.۱۵ این نشان می‌دهد که تاب‌آوری یک نتیجه واحد نیست، بلکه طیفی از پاسخ‌های سازگارانه است. این طیف شامل مجموعه‌ای از واکنش‌ها، از صرفاً مقاومت در برابر ناملایمات بدون اختلال قابل توجه تا بازیابی به حالت قبل از رویداد و حتی تحول یا رشد فراتر از آن حالت با توسعه ظرفیت‌های جدید یا یافتن راه‌حل‌های نوآورانه را در بر می‌گیرد. این درک ظریف، فراتر از استعاره ساده “بازگشت به حالت اولیه” می‌رود و نشان می‌دهد که تاب‌آوری بهینه ممکن است شامل تغییرات اساسی و رویکردهای نوآورانه باشد، به ویژه هنگام مواجهه با عوامل استرس‌زای مزمن یا طاقت‌فرسا. این بدان معناست که مسیر تاب‌آورانه “ایده‌آل” یکنواخت نیست، بلکه بسته به ماهیت، شدت و مدت چالش متفاوت است.

همچنین، تاب‌آوری به معنای “خطاناپذیری” یا “نداشتن استرس و اضطراب” نیست.۴ افراد تاب‌آور نیز احساسات قوی مانند خشم، غم یا ترس را تجربه می‌کنند؛ با این حال، آن‌ها تشخیص می‌دهند که این احساسات موقتی هستند و می‌توانند آن‌ها را به شیوه‌ای سالم مدیریت کنند تا از بین بروند.۱ پژوهش‌ها به وضوح نشان می‌دهند که تاب‌آوری یک ویژگی ذاتی صرف نیست، بلکه پدیده‌ای است که حاصل تعامل پیچیده ویژگی‌های شخصیتی فرد و محیط پیرامون اوست. این ظرفیت از طریق آموزش، یادگیری، تمرین مستمر و کسب تجربه در طول زندگی قابل دستیابی و تقویت است.۱۸ مفهوم تاب‌آوری از روانشناسی مثبت‌گرا نشأت گرفته است، که بر توانمندی‌ها و نقاط قوت انسانی برای شکوفایی تأکید دارد.۱۸

۲. انواع و ابعاد تاب‌آوری

اصطلاح تاب‌آوری اغلب به تنهایی برای نشان دادن سازگاری و مقابله استفاده می‌شود، اما می‌توان آن را به دسته‌ها یا انواع مختلفی تقسیم کرد که هر کدام به توصیف تاب‌آوری در بخشی از زندگی می‌پردازند.۳ این تقسیم‌بندی به درک عمیق‌تر از چگونگی بروز تاب‌آوری در زمینه‌های مختلف کمک می‌کند:

تاب‌آوری روانشناختی (Psychological Resilience)

این نوع تاب‌آوری به کیفیت روان‌شناختی فرد در مواجهه با ناملایمات زندگی اشاره دارد که به او اجازه می‌دهد پس از شکست‌ها بازیابی شود و حداقل به همان قدرت قبلی بازگردد.۱ افراد دارای تاب‌آوری روانی بالا می‌توانند از مهارت‌ها و نقاط قوت خود برای پاسخ به چالش‌های زندگی مانند مرگ عزیزان، طلاق، مسائل مالی، بیماری و از دست دادن شغل استفاده کنند.۱ این بعد شامل فرآیندهای شناختی و عاطفی مانند خوش‌بینی، انعطاف‌پذیری شناختی، تنظیم هیجانی و استفاده از راهبردهای مقابله‌ای مؤثر است.۱۶ نشانه‌های آن شامل ذهنیت نجات‌یافته (دیدن خود به عنوان بازمانده)، تنظیم مؤثر هیجانی (مدیریت احساسات قوی)، احساس کنترل درونی (باور به تأثیر اقدامات فرد)، مهارت‌های حل مسئله (نگاه منطقی به موقعیت‌ها و یافتن راه‌حل) و شفقت به خود (خودپذیری و عدم سرزنش) است.۱

تاب‌آوری عاطفی (Emotional Resilience)

افراد با تاب‌آوری عاطفی بالا، توانایی بهتری در کنترل و مدیریت احساسات خود دارند.۳ آن‌ها حتی در مواجهه با بحران، خوش‌بین و واقع‌بین هستند و از این ویژگی‌ها برای مقابله با بحران استفاده می‌کنند.۳ این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا عوامل استرس‌زا و احساسات خود را به شیوه‌ای سالم و مثبت مدیریت کنند.۳

تاب‌آوری فیزیکی (Physical Resilience)

این نوع تاب‌آوری به توانایی جسمانی فرد برای سازگاری با چالش‌ها، حفظ استقامت و قدرت، و بازیابی سریع و کارآمد اشاره دارد.۳ پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تاب‌آوری فیزیکی در سنین بالاتر، که افراد با مسائل پزشکی و استرس‌های جسمانی بیشتری روبرو هستند، نقش بسزایی ایفا می‌کند. انتخاب سبک زندگی سالم (مانند تغذیه مناسب و ورزش)، ارتباط با اطرافیان، استراحت کافی و فعالیت‌های لذت‌بخش همگی در ایجاد و تقویت تاب‌آوری فیزیکی نقش دارند.۳

تاب‌آوری اجتماعی (Social Resilience)

تاب‌آوری اجتماعی به توانایی گروه‌هایی از مردم برای واکنش به موقعیت‌های نامطلوب گروهی مانند بلایای طبیعی، اعمال خشونت‌آمیز، مشکلات اقتصادی و سایر چالش‌های جامعه اشاره دارد.۳ مولفه‌های کلیدی آن شامل شبکه‌های اجتماعی قوی و روابط مثبت (که حمایت عاطفی و دسترسی به منابع را فراهم می‌کنند)، مشارکت جامعه (شامل مشارکت و همکاری فعال میان اعضای جامعه، سازمان‌ها و مؤسسات)، ترویج انصاف و شمول (دسترسی عادلانه به منابع و فرصت‌ها)، و حکمرانی و رهبری مؤثر است.۱۹ این نوع تاب‌آوری انسجام و سرمایه اجتماعی را افزایش داده و رفاه اجتماعی را ارتقا می‌دهد.۱۹

تاب‌آوری تحصیلی (Academic Resilience)

این بعد از تاب‌آوری به حفظ و افزایش پیشرفت و موفقیت تحصیلی با وجود مشکلات تحصیلی یا غیرتحصیلی و شرایط نامطلوب اشاره دارد.۳ افرادی که تاب‌آوری تحصیلی بالایی دارند، معمولاً به مدارج علمی و پیشرفت تحصیلی بالایی دست پیدا می‌کنند. برنامه‌ریزی، صبر، تمرین و تکرار تأثیر مهمی در تقویت این نوع تاب‌آوری دارند.۳

تاب‌آوری سازمانی (Organizational Resilience)

تاب‌آوری سازمانی به توانایی یک سازمان در مقابله با چالش‌ها، بحران‌ها و تغییرات ناگهانی اشاره دارد، به طوری که نه تنها دوام بیاورد، بلکه از فرصت‌های جدید برای رشد و توسعه نیز استفاده کند.۳ این مفهوم در ابتدا از روانشناسی فردی گرفته شد و سپس به مدیریت سازمان‌ها تعمیم یافت.۲۰ این مفهوم شامل توانایی پیش‌بینی، مقاومت و پاسخ‌دهی مناسب در برابر تغییرات رخ داده است.۲۱ مولفه‌های اصلی آن (بر اساس مدل مک‌مانوس) شامل موقعیت‌شناسی (آگاهی از محیط عملیاتی و شناخت صحیح شرایط بحرانی)، ظرفیت سازگاری (توانایی تطابق‌پذیری سیستم) و شناسایی آسیب‌پذیری‌های کلیدی (بخش‌های پر اهمیت و حیاتی سازمان) است.۲۱

تاب‌آوری محیطی و اکولوژیکی (Environmental and Ecological Resilience)

این نوع تاب‌آوری به ظرفیت یک اکوسیستم برای پاسخگویی به اختلالات از طریق مقاومت در برابر آسیب و بازیابی، و حفظ خدمات اکوسیستم در مواجهه با نوسانات محیطی و بهره‌برداری انسان اشاره دارد.۲۲ به عبارت دیگر، توانایی سیستم‌ها برای بازسازی و رشد دوباره پس از وقوع اختلالات است.۲۲ مولفه‌های کلیدی آن شامل تنوع زیستی (که به اکوسیستم توانایی مقاومت در برابر تغییرات را می‌دهد)، ارتباطات اکوسیستمی (شبکه‌های قوی و پیچیده بین گونه‌ها و عناصر اکوسیستم)، مدیریت مؤثر منابع (مانند آب و خاک) و مشارکت جوامع محلی در حفاظت از محیط زیست است.۲۲ تفکر تاب‌آوری در سیستم‌های پیچیده مانند شهرها، امکان درک پویایی و روابط غیرخطی بین عوامل انسانی و اکولوژیکی را فراهم می‌آورد و به بسط راهبردهای پایداری کمک می‌کند.۲۶

تاب‌آوری جامعه‌محور (Community Resilience)

این مفهوم به توانایی جمعی یک جامعه برای پاسخگویی و بازیابی از ناملایمات، مانند بلایای طبیعی، آشفتگی‌های اجتماعی، یا بحران‌های اقتصادی اشاره دارد.۱۶ این شامل عناصری مانند شبکه‌های اجتماعی قوی، ارتباطات مؤثر و منابع مشترک است.۱۶

مُدل تاب‌آوری جامعه (CR) نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌ها و رویه‌های اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و عدالت کیفری بر ویژگی‌های جامعه و نتایج فردی تأثیر می‌گذارند.۳۰ تاب‌آوری جامعه‌محور، به جای تمرکز صرف بر افراد، بر سیستم‌ها و ساختارهایی تأکید دارد که فرصت‌های عادلانه برای تاب‌آوری را فراهم می‌کنند، مانند مسکن مقرون‌به‌صرفه، دسترسی به آموزش با کیفیت، و روابط حمایتی درون جامعه.۳۰

انواع مختلف تاب‌آوری، در حالی که به عنوان دسته‌های مجزا ارائه می‌شوند، همپوشانی‌ها و وابستگی‌های متقابل قابل توجهی را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، “حمایت اجتماعی” به عنوان یک عامل حیاتی برای تاب‌آوری روانشناختی فردی شناسایی شده است ۱ و همچنین جزء اصلی تاب‌آوری اجتماعی است.۱۹ به طور مشابه، سلامت جسمانی (تاب‌آوری فیزیکی) به صراحت با رفاه روانشناختی و تاب‌آوری کلی مرتبط است.۹ تاب‌آوری محیطی بر “مشارکت جامعه” تأکید دارد ۲۲ که آن را مستقیماً به جنبه‌های اجتماعی متصل می‌کند.

تاب‌آوری سازمانی نیز از روانشناسی فردی نشأت گرفته است که نشان‌دهنده یک پیوند مفهومی است.۲۰ این الگو نشان می‌دهد که این “انواع” سیلوهای مجزا نیستند، بلکه ابعاد وابسته به هم از یک چارچوب تاب‌آوری جامع هستند. تقویت یک بعد (مانند افزایش مهارت‌های مقابله‌ای روانشناختی فردی) می‌تواند به طور مثبت بر ابعاد دیگر (مانند تقویت روابط اجتماعی قوی‌تر، بهبود سازگاری سازمانی) تأثیر بگذارد و آن‌ها را تقویت کند. برعکس، ضعف‌ها یا اختلالات در یک حوزه (مانند کمبود منابع جامعه یا تخریب محیط زیست) می‌تواند ظرفیت تاب‌آوری را در ابعاد دیگر تضعیف کند. این بدان معناست که مداخلات مؤثر برای ایجاد تاب‌آوری باید رویکردی چندسطحی و سیستمی را اتخاذ کنند و تعامل پیچیده بین عوامل فردی، اجتماعی، سازمانی و محیطی را شناسایی و مورد توجه قرار دهند.

به عنوان مثال، یک شبکه اجتماعی قوی (تاب‌آوری اجتماعی) می‌تواند حمایت عاطفی را فراهم کند و در نتیجه تاب‌آوری روانشناختی را افزایش دهد و دسترسی به منابع را تسهیل کند که می‌تواند به رفاه جسمانی کمک کند.

جدول ۱: مقایسه انواع تاب‌آوری و ویژگی‌های کلیدی

عوامل موثر بر تاب‌آوری: محافظت‌کننده و خطرآفرین

تاب‌آوری تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل فردی، روابطی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی قرار می‌گیرد که برخی از آن‌ها نقش محافظت‌کننده دارند و برخی دیگر به عنوان عوامل خطر عمل می‌کنند و می‌توانند تاب‌آوری را تضعیف کنند. درک این عوامل برای توسعه راهکارهای مؤثر برای تقویت تاب‌آوری ضروری است.

عوامل محافظت‌کننده

این عوامل به افراد و جوامع کمک می‌کنند تا در مواجهه با ناملایمات، مقاومت کرده، سازگار شوند و رشد کنند:

• عوامل فردی:

• ذهنیت نجات‌یافته: افراد تاب‌آور خود را به عنوان بازمانده می‌بینند و باور دارند که حتی در شرایط سخت نیز می‌توانند به راه خود ادامه دهند و از پس مشکلات برآیند.۱
• تنظیم مؤثر هیجانی: این ویژگی با توانایی مدیریت احساسات در مواجهه با استرس مشخص می‌شود. این بدان معنا نیست که افراد تاب‌آور احساسات قوی مانند خشم، غم یا ترس را تجربه نمی‌کنند، بلکه آن‌ها تشخیص می‌دهند که این احساسات موقتی هستند و می‌توانند آن‌ها را مدیریت کنند.۱ هرچه توانایی تنظیم هیجانی بالاتر باشد، ظرفیت تاب‌آوری افراد بیشتر می‌شود.۳
• احساس کنترل درونی: افراد تاب‌آور تمایل به داشتن یک مرکز کنترل درونی قوی دارند و احساس می‌کنند اقداماتشان می‌تواند در تعیین نتیجه رویدادها نقش داشته باشد.۱ تمرکز بر روی چیزهایی که تحت کنترل فرد هستند، حتی اگر کوچک باشند، می‌تواند خودکنترلی و تاب‌آوری را افزایش دهد.۳۳
• مهارت‌های حل مسئله: وقتی مشکلاتی پیش می‌آیند، افراد تاب‌آور به طور منطقی به موقعیت نگاه می‌کنند و سعی می‌کنند راه‌حل‌هایی ارائه دهند که تفاوت ایجاد کند.۱
• شفقت به خود و خودپذیری: یکی دیگر از نشانه‌های تاب‌آوری، نشان دادن خودپذیری و شفقت به خود است، به معنای عدم سخت‌گیری بیش از حد، سرزنش و تحقیر کردن خود هنگام رویارویی با مشکلات.۱
• خوش‌بینی و دیدگاه مثبت: داشتن چشم‌انداز امیدوارانه و مثبت‌نگری بخش مهمی از تاب‌آوری است.۳ این به معنای نادیده گرفتن مشکل نیست، بلکه درک این است که موانع موقتی هستند و فرد مهارت و توانایی لازم برای مقابله با چالش‌ها را دارد.۳۴
• هدفمندی و برنامه‌ریزی واقع‌بینانه: داشتن هدف مشخص در زندگی و توانایی برنامه‌ریزی واقع‌بینانه و پایبندی به آن از شاخص‌های مهم تاب‌آوری است.۵ افرادی که در زندگی خود هدف مشخصی دارند، جهت‌گیری آینده خود را افزایش داده و برای تحقق بخشیدن به آن تلاش می‌کنند.۳۳
• اعتماد به نفس و خودکارآمدی: باور به توانایی‌ها و استعدادهای خود و شناخت نقاط قوت، به افراد تاب‌آور کمک می‌کند تا موقعیت‌های نامطلوب را به موقعیت‌های مطلوب تبدیل کنند.۴
• سلامت جسمانی: بین سلامت جسمانی و سلامت روان همبستگی قوی وجود دارد. افرادی که تغذیه خوب، فعالیت جسمانی منظم و استراحت کافی دارند، تاب‌آورتر هستند و این عوامل بر تقویت این مهارت تأثیرگذارند.۵

• عوامل روابطی و اجتماعی:

• حمایت اجتماعی و روابط قوی: وجود شبکه‌ای از افراد قابل اعتماد و حامی، دوستان صمیمی و اعضای خانواده، نقش بسیار مهمی در تقویت تاب‌آوری ایفا می‌کند.۳ این حمایت‌ها فشار روانی ناشی از تحمل اتفاقات نامطلوب را کاهش داده و سطح تحمل افراد را افزایش می‌دهند.۳
• مشارکت جامعه: مشارکت فعال و همکاری میان اعضای جامعه، سازمان‌ها و مؤسسات، به ویژه در مواقع بحرانی، می‌تواند به تسهیل بهبودی و ارائه کمک به افراد نیازمند کمک کند.۱۹

• عوامل فرهنگی و محیطی:

• باورهای فرهنگی و شیوه‌های سنتی: فرهنگ و باورهای جمعی می‌توانند به عنوان یک منبع مهم برای تاب‌آوری در سطح فردی و جامعه‌ای عمل کنند.۱۶
• سیاست‌ها و منابع جامعه: دسترسی به منابع و فرصت‌های عادلانه مانند مسکن مقرون‌به‌صرفه، دسترسی به آموزش با کیفیت، و خدمات بهداشتی، از طریق سیاست‌گذاری‌های مؤثر، تاب‌آوری جامعه را تقویت می‌کند.۳۰
• ساختار خانواده: خانواده‌های حمایتی و دلبستگی ایمن نقش حیاتی در تاب‌آوری کودکان و نوجوانان دارند و به عنوان بافرهای محافظتی عمل می‌کنند.۱۷

عوامل خطرآفرین

این عوامل می‌توانند تاب‌آوری فردی و جمعی را تضعیف کرده و افراد را در برابر ناملایمات آسیب‌پذیرتر سازند:

• تروما و ناملایمات شدید: قرار گرفتن در معرض تهدیدات یا سختی‌های شدید و تجربیات نامطلوب زندگی، از جمله تروما، می‌تواند تاب‌آوری را کاهش دهد.۳۶
• عوامل فردی: مهارت‌های ارتباطی پایین، عزت نفس پایین، خودکارآمدی پایین، مشکلات حل مسئله، و عدم همدلی از جمله عوامل خطر فردی هستند که بر تاب‌آوری روانشناختی تأثیر منفی می‌گذارند.۴۶
• عوامل خانوادگی: داشتن خانواده‌های ناکارآمد، تجربه غفلت و سوءاستفاده از سوی اعضای خانواده، و خشونت خانگی به شدت تاب‌آوری را تضعیف می‌کنند.۴۶
• عوامل محیطی و اجتماعی: فقر اقتصادی-اجتماعی، تبعیض، فقدان منابع حمایت اجتماعی، طرد شدن توسط همسالان، و شرایط نامناسب نهادی (مانند ازدحام در مراکز نگهداری) از عوامل خطر محیطی و اجتماعی مهم محسوب می‌شوند.۴۳
• سن بالاتر: در برخی مطالعات، سن بالاتر با سطوح پایین‌تر تاب‌آوری تحصیلی مرتبط دانسته شده است، که می‌تواند به دلیل افزایش احتمال تکرار پایه تحصیلی باشد.۴۳

رابطه بین این عوامل و تاب‌آوری پیچیده و بسیار وابسته به بستر است. در حالی که عوامل خاصی به طور کلی تاب‌آوری را تقویت یا تضعیف می‌کنند، تأثیر آن‌ها مطلق نیست و اغلب توسط متغیرهای دیگر تعدیل می‌شود. به عنوان مثال، اثربخشی عوامل محافظت‌کننده می‌تواند بر اساس “مرحله رشد، جنسیت، اخلاق و فرهنگ” متفاوت باشد ۱۷، و بسیاری از عوامل محافظت‌کننده اغلب به صورت هماهنگ برای حمایت از یک فرد خاص عمل می‌کنند.۳۶ وجود حمایت اجتماعی قوی، به عنوان یک عامل محافظت‌کننده، می‌تواند به طور قابل توجهی اثرات مخرب فقر اقتصادی-اجتماعی، یک عامل خطر، را کاهش دهد. با این حال، اثربخشی این حمایت ممکن است تحت تأثیر هنجارهای فرهنگی، ماهیت خاص ناملایمات، یا درک فرد از آن حمایت قرار گیرد. این پیچیدگی نشان می‌دهد که رابطه بین این عوامل و تاب‌آوری دوسویه است، به این معنی که آن‌ها بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند، و بسیار وابسته به بستر است. این بدان معناست که مداخلات با هدف تقویت تاب‌آوری نباید “یک اندازه برای همه” باشند، بلکه باید با بستر خطر خاص، مرحله رشد و پیشینه فرهنگی افراد و جوامع سازگار شوند.۳۶ علاوه بر این، عوامل محافظت‌کننده می‌توانند به طور فعال تأثیر عوامل خطر را کاهش دهند و منجر به سازگاری مثبت با وجود ناملایمات شوند، به جای صرفاً جلوگیری از پیامدهای منفی. این تعامل پویا تأکید می‌کند که تاب‌آوری یک ویژگی نوظهور سیستم است، نه صرفاً مجموعه‌ای از اجزای آن.

جدول ۲: عوامل محافظت‌کننده و خطرآفرین تاب‌آوری

نظریه‌های کلیدی تاب‌آوری

درک تاب‌آوری از طریق مدل‌ها و نظریه‌های مختلفی که توسط روانشناسان و محققان توسعه یافته‌اند، عمیق‌تر می‌شود. این نظریه‌ها چارچوب‌هایی برای تبیین چگونگی مواجهه افراد با استرس و ناملایمات و چگونگی رشد آن‌ها فراهم می‌کنند.

مُدل تبادلی استرس و مقابله لازاروس و فولکمن (Lazarus & Folkman’s Transactional Model of Stress and Coping)

این مدل، که توسط ریچارد لازاروس و سوزان فولکمن در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۸۰ توسعه یافت، استرس را نه صرفاً یک واکنش فیزیولوژیکی، بلکه نتیجه یک “تبادل” پویا بین فرد و محیطش می‌داند.۶ این رویکرد انقلابی، تمرکز را از پاسخ‌های صرفاً فیزیولوژیکی به فرآیندهای روانشناختی درگیر در استرس تغییر داد.۶

مولفه‌های اصلی این مدل شامل:

• وجود عامل استرس‌زا: رویدادها یا موقعیت‌های بیرونی که نیاز به پاسخ از سوی فرد دارند و می‌توانند واکنش استرس را تحریک کنند. این عوامل می‌توانند فیزیکی، عاطفی، محیطی یا روانشناختی باشند و از مشکلات روزمره تا رویدادهای بزرگ زندگی متغیرند.۶
• ارزیابی شناختی (Cognitive Appraisal): فرآیند ذهنی که فرد برای درک و تفسیر یک موقعیت بالقوه استرس‌زا به کار می‌گیرد.۶

• ارزیابی اولیه (Primary Appraisal): در این مرحله، فرد تعیین می‌کند که آیا یک رویداد بی‌ربط، مثبت یا استرس‌زا است (به عنوان تهدید، چالش یا آسیب/فقدان).۶
• ارزیابی ثانویه (Secondary Appraisal): اگر وضعیت به عنوان تهدید یا چالش ارزیابی شود، فرد توانایی‌ها و منابع موجود خود (مانند مهارت‌ها، حمایت اجتماعی) را برای مقابله با عامل استرس‌زا ارزیابی می‌کند.۶

• راهبردهای مقابله‌ای (Coping Strategies): تلاش‌های شناختی و رفتاری که افراد برای مدیریت خواسته‌های درونی و بیرونی که فراتر از منابع آن‌ها ارزیابی شده‌اند، به کار می‌برند. این راهبردها پویا هستند و می‌توانند در طول زمان تغییر کنند.۶

• مقابله مسئله‌مدار (Problem-Focused Coping): این راهبردها با هدف رسیدگی مستقیم به ریشه استرس برای کاهش یا حذف آن به کار می‌روند. مثال‌ها شامل شناسایی منابع استرس، مطالعه برای کاهش اضطراب امتحان، یا تغییر شغل هستند. این رویکرد زمانی مؤثرتر است که عامل استرس‌زا قابل کنترل باشد.۶
• مقابله هیجان‌مدار (Emotion-Focused Coping): این رویکرد بر مدیریت پاسخ‌های هیجانی فرد به عامل استرس‌زا تمرکز دارد. مثال‌ها شامل مدیتیشن، نوشتن خاطرات، بازسازی افکار، یا جستجوی حمایت اجتماعی هستند. این راهبردها به ویژه زمانی مؤثرند که عامل استرس‌زا قابل تغییر نباشد.۶

• ارزیابی مجدد (Reappraisal): فرآیند مستمر ارزیابی و اصلاح درک اولیه و ثانویه است. در یک موقعیت استرس‌زای مداوم، یک تهدید درک شده ممکن است بعداً به عنوان یک چالش یا حتی بی‌ضرر تفسیر شود.۴۹

این مدل به طور پیچیده‌ای با مفهوم تاب‌آوری مرتبط است. این مدل نشان می‌دهد که چگونه ارزیابی‌های شناختی و راهبردهای مقابله‌ای فرد مستقیماً بر توانایی او در عبور از چالش‌ها، سازگاری و در نهایت، شکوفایی در مواجهه با ناملایمات تأثیر می‌گذارد و به تاب‌آوری منجر می‌شود.۶ تأکید بر ارزیابی‌های شناختی به این معنی است که نحوه درک فرد از یک عامل استرس‌زا و منابع خود، نقش حیاتی در توانایی او برای مقابله و متعاقباً تاب‌آوری‌اش ایفا می‌کند.۶ حمایت اجتماعی نیز به عنوان یک عامل بافرکننده مهم در این مدل نقش دارد.۵۰

نظریه گسترش و ساخت باربارا فردریکسون (Barbara Fredrickson’s Broaden-and-Build Theory)

این نظریه، که توسط باربارا فردریکسون فرموله شده است، پیشنهاد می‌کند که هیجانات مثبت خاص—مانند شادی، علاقه، رضایت، غرور و عشق—دامنه تفکر و عمل افراد را “گسترش” داده و در طول زمان، “منابع شخصی پایدار” (مانند منابع فیزیکی، فکری، اجتماعی و روانشناختی) را “ساخت” می‌کنند.۸

برخلاف هیجانات منفی که در موقعیت‌های تهدیدکننده زندگی، دامنه تفکر و عمل را برای اقدام سریع و قاطع محدود می‌کنند، هیجانات مثبت که معمولاً در بافت‌های غیرتهدیدکننده رخ می‌دهند، اثری مکمل دارند: آن‌ها طیف وسیعی از افکار و اعمالی را که به ذهن می‌آیند، گسترش می‌دهند.۸ این گسترش منجر به خلاقیت، کنجکاوی و اکتشاف می‌شود.۵۱

این نظریه پیش‌بینی می‌کند که هیجانات مثبت نه تنها نشان‌دهنده تاب‌آوری هستند، بلکه آن را تقویت و ایجاد می‌کنند.۸ هیجانات مثبت می‌توانند اثرات منفی هیجانات ناخوشایند را “خنثی” کنند. به عنوان مثال، هیجانات منفی با افزایش فعالیت قلبی-عروقی مرتبط هستند. مطالعات نشان داده‌اند که تجربه هیجانات مثبت (شادی و رضایت) پس از یک هیجان منفی فعال‌کننده بالا (اضطراب ناشی از یک تکلیف گفتاری) منجر به بهبود سریع‌تر قلبی-عروقی می‌شود.۸ این نشان می‌دهد که هیجانات مثبت به بدن کمک می‌کنند تا به حالت متعادل‌تری بازگردد.

افراد تاب‌آورتر، سطوح بالاتری از عاطفه مثبت را گزارش می‌کنند و سطوح بالاتری از شادی و علاقه را در کنار اضطراب در طول کارهای استرس‌زا تجربه می‌کنند.۸ این تفاوت در زمان بازیابی قلبی-عروقی توسط تفاوت در هیجانات مثبت تعدیل می‌شود، که نشان می‌دهد هیجانات مثبت، تاب‌آوری روانشناختی را تقویت می‌کنند.۸ این نظریه همچنین پیش‌بینی می‌کند که هیجانات مثبت نه تنها تاب‌آوری را منعکس می‌کنند، بلکه آن را در طول زمان می‌سازند.

با گسترش توجه و شناخت، هیجانات مثبت منابع مقابله‌ای پایدار را افزایش می‌دهند. این مقابله بهبود یافته، به نوبه خود، رفاه عاطفی آینده را پیش‌بینی می‌کند.۸ این امر یک “مارپیچ صعودی” ایجاد می‌کند که در آن هیجانات مثبت و تفکر گسترده به طور متقابل یکدیگر را تقویت می‌کنند و منجر به افزایش تاب‌آوری روانشناختی و بهبود رفاه عاطفی در طول زمان می‌شوند.۸

نظریه سیستم‌های اکولوژیکی برونفن‌برنر (Bronfenbrenner’s Ecological Systems Theory)

نظریه سیستم‌های اکولوژیکی، که توسط یوری برونفن‌برنر توسعه یافته است، رشد کودکان را به عنوان فرآیندی از روابط دوسویه و متقابل بین فرد در حال رشد و محیط‌های پیرامون او، از جمله معلمان، والدین، رسانه‌های جمعی و جوامع همسایه، مفهوم‌سازی می‌کند.۷ این نظریه بیان می‌کند که تاب‌آوری می‌تواند در دوران کودکی، از طریق تعاملات اجتماعی پیچیده‌ای که کودکان با والدین خود و در مدرسه دارند، آموزش داده شود.۵۳

چارچوب این نظریه شامل پنج سیستم تو در تو است:

• میکروسیتم (Microsystem): این سطح شامل روابط فوری کودک، مانند خانواده و معلمان است.۷ تعاملات در میکروسیتم دوسویه هستند؛ افراد تحت تأثیر تماس‌های نزدیک خود قرار می‌گیرند، اما بر افراد و محیط‌های اطراف خود نیز تأثیر می‌گذارند.۷
• مزوسیتم (Mesosystem): این سطح تعاملات بین میکروسیتم‌های مختلف را توصیف می‌کند، مانند رابطه بین خانواده و مدرسه.۷
• اگزوسیتم (Exosystem): این شامل خدمات اجتماعی گسترده‌تر و همسایگانی است که به طور غیرمستقیم بر کودک تأثیر می‌گذارند.۷
• ماکروسیتم (Macrosystem): این سیستم شامل نیروهای اجتماعی و فرهنگی گسترده‌تر است که به رشد فردی کمک می‌کنند، از جمله ارزش‌ها، هنجارها، آداب و رسوم، سنت‌ها، ایدئولوژی و باورهای فرهنگی.۷
• کرونوسیتم (Chronosystem): این سیستم تغییرات محیطی را در طول زمان، مانند انتقال‌های خانوادگی یا رویدادهای تاریخی، در بر می‌گیرد.۷

این نظریه یک رویکرد جامع را ارائه می‌دهد که بر تعامل پیچیده سیستم‌ها تأکید دارد.۷ تاب‌آوری در خلأ عمل نمی‌کند؛ بلکه توسط تعاملات این سیستم‌ها تقویت یا تضعیف می‌شود.۴۷ به عنوان مثال، یک میکروسیتم حمایتی با والدین و معلمان دلسوز می‌تواند تاب‌آوری را تقویت کند، حتی در مواجهه با عوامل چالش‌برانگیز ماکروسیتم، مانند زندگی در جامعه‌ای با جرم و ناآرامی اجتماعی.۴۷ این نظریه نشان می‌دهد که تاب‌آوری یک ویژگی عادی و هنجاری است و از منابع و فرآیندهای معمولی (مانند مغز سالم، رابطه نزدیک با مراقب، جامعه باثبات) نشأت می‌گیرد که به طور کلی به رشد سالم کمک می‌کنند.۳۱

روانشناسی مثبت‌گرا و مدل PERMA سلیگمن (Martin Seligman’s Positive Psychology and PERMA Model)

مارتین سلیگمن، بنیان‌گذار روانشناسی مثبت‌گرا، تمرکز روانشناسی را از آسیب‌شناسی و بیماری به سمت نقاط قوت انسانی، رفاه و شادی تغییر داد.۱۸ او استدلال می‌کند که با تمرکز بر جنبه‌های مثبت تجربه انسانی، روانشناسان می‌توانند به افراد کمک کنند تا زندگی پربارتر و معنادارتری داشته باشند.۵۴

مدل PERMA سلیگمن پنج ستون اصلی رفاه را تعریف می‌کند:

• هیجان مثبت (Positive Emotion): تجربه احساسات مثبت مانند شادی، رضایت، هیبت و لذت.۵۴ این عنصر افراد را تشویق می‌کند تا بر خوش‌بینی تمرکز کرده و زندگی را با دیدگاهی سازنده ببینند.۵۶
• درگیری (Engagement): تجربه “جریان” (Flow) و غرق شدن در فعالیت‌ها، به طوری که زمان از دست می‌رود.۵۴ این عنصر به افراد کمک می‌کند تا در فعالیت‌ها حضور داشته باشند و به حالت غرق شدن در یک کار دست یابند.۵۶
• روابط (Relationships): ارتباطات اجتماعی مثبت و حمایت‌کننده با دیگران.۵۴ روابط مثبت می‌توانند حمایت، ارتباط و حس تعلق را فراهم کنند.۵۴
• معنا (Meaning): داشتن حس هدف یا جهت در زندگی.۵۴ این می‌تواند از طریق دین، حرفه، تربیت فرزندان یا کار داوطلبانه حاصل شود.۵۶
• دستاورد (Accomplishment): دستیابی به اهداف و تجربه حس شایستگی و تسلط.۵۴ این عنصر حس غرور، اعتماد به نفس و عزت نفس را فراهم می‌کند و انگیزه برای مقابله با چالش‌های جدید را تقویت می‌کند.۵۴

نظریه تاب‌آوری سلیگمن بینش‌هایی را در مورد چگونگی مقابله افراد با استرس و تروما ارائه می‌دهد و رشد پس از تروما و خوش‌بینی آموخته شده را از طریق تکنیک‌های شناختی-رفتاری ترویج می‌کند.۵۴ این نظریه مفهوم “درماندگی آموخته شده” (باور به عدم کنترل بر رویدادهای استرس‌زا) را با خوش‌بینی آموخته شده مقایسه می‌کند.۵۰ تقویت نقاط قوت شخصیتی (مانند سرسختی و قدردانی) رفاه و تاب‌آوری را افزایش می‌دهد.۵۵ تاب‌آوری به افراد امکان می‌دهد تا با حداقل هزینه روانشناختی و جسمانی با استرس سازگار شوند و به اهداف شخصی دست یابند.۵۶

کاربردهای تاب‌آوری

تاب‌آوری یک مهارت حیاتی است که کاربردهای گسترده‌ای در ابعاد مختلف زندگی فردی و جمعی دارد. این مفهوم نه تنها در روانشناسی فردی، بلکه در حوزه‌های سلامت عمومی، مدیریت بحران و کسب‌وکار نیز اهمیت فزاینده‌ای یافته است.

سلامت روان و توسعه فردی

تقویت تاب‌آوری می‌تواند افراد را در برابر چالش‌های روانی مانند افسردگی و اضطراب محافظت کند.۹ افرادی که تاب‌آور هستند، برای رویارویی با فشارهای روانی آماده‌ترند و کمتر به رفتارهای ناسالم روی می‌آورند.۹

تاب‌آوری به افراد کمک می‌کند تا در مواجهه با استرس و فشارهای روانی، تعادل عاطفی خود را حفظ کنند.۵۸ افراد با تاب‌آوری بالا قادرند احساسات منفی را مدیریت کرده و به سرعت به حالت عادی بازگردند.۵۸ این ویژگی می‌تواند به کاهش اضطراب و افسردگی کمک کرده و سلامت روان را بهبود بخشد.۵۸

افزایش تاب‌آوری همچنین منجر به افزایش اعتماد به نفس در افراد می‌شود.۵۸ افرادی که تاب‌آوری را در خود تقویت می‌کنند، معمولاً اعتماد به نفس بیشتری دارند و به توانایی‌های خود ایمان دارند و می‌دانند که می‌توانند بر مشکلات غلبه کنند.۵۸ این احساس خودکارآمدی به آن‌ها انگیزه می‌دهد تا به اهداف خود برسند و در مسیر رشد فردی گام بردارند.۵۸ تاب‌آوری مهارت‌های حل مسئله را بهبود می‌بخشد، روابط اجتماعی را تقویت می‌کند و به افراد کمک می‌کند تا به اهداف شخصی و حرفه‌ای خود دست یابند.۵۸ به طور کلی، تاب‌آوری مانند یک سپر در برابر مشکلات سلامت روان عمل می‌کند و به افراد کمک می‌کند راحت‌تر با چالش‌ها سازگاری پیدا کنند.۳۸

مدیریت بحران و بلایا

در زمینه مدیریت بحران، تاب‌آوری به معنای توانایی ادامه دادن فعالیت‌ها، حفظ ساختارها، و بازیابی از اثرات بحران است.۱۰ این مفهوم شامل چندین جنبه است: مقابله (توانایی مواجهه با چالش‌ها و حفظ عملکرد)، سازگاری (توانایی تطبیق با شرایط جدید) و بهبود یافتن (توانایی بازیابی و بازگشت به شرایط عادی یا حتی بهتر).۱۰

مولفه‌های تاب‌آوری در بحران شامل مقاومت (توانایی باقی ماندن در برابر تهدیدها)، جذب (پذیرش بحران و درک آن)، تعدیل (تغییرات لازم برای مدیریت بحران) و بازیابی (بازگشت به وضعیت پیش از بحران یا به یک وضعیت بهتر) است.۱۰ تاب‌آوری در بحران چیزی فراتر از یک واکنش خودکار است؛ آن را باید به عنوان یک فرآیند تعمدی و آگاهانه درک کرد که شامل درنگ، تفکر آرام و ارزیابی درست است.۱۰ این فرآیند می‌تواند در مدیریت بحران در جوامع، سازمان‌ها و افراد به موفقیت کمک کند.۱۰

تاب‌آوری اجتماعی برای ثبات و سازگاری جوامع و سازمان‌ها در مواجهه با چالش‌های مختلف از جمله تغییرات محیطی، تغییرات اقتصادی و تحولات اجتماعی بسیار مهم است.۹ جوامعی که تاب‌آوری را تقویت می‌کنند، بهتر می‌توانند در برابر چالش‌هایی مانند بلایای طبیعی یا بحران‌های بهداشت عمومی مقاومت کنند.۹

نمونه‌های عملی شامل جامعه ساحلی هانترز پوینت در فلوریدا است که با ساخت‌وسازهای مقاوم در برابر طوفان و سیستم‌های عملیاتی پایدار، در برابر طوفان‌های هلن و میلتون در سال ۲۰۲۴ بدون آسیب و قطعی برق باقی ماند.۵۹ بیمارستان عمومی تامپا نیز با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های مانع سیل قابل استقرار، در طول طوفان‌ها کاملاً عملیاتی ماند.۵۹ شهرهای گرند فورکس و ایست گرند فورکس نیز پس از سیل سال ۱۹۹۷، با جابجایی املاک در معرض سیل و ساخت سد، تاب‌آوری خود را در برابر بلایای طبیعی افزایش دادند.۶۰ تاب‌آوری در برابر بلایا فرآیندی مستمر از شناسایی خطرات، ارزیابی ریسک‌ها، توسعه و اجرای استراتژی‌های مدیریت ریسک و ارزیابی مجدد منظم این استراتژی‌ها است.۶۱ این مفهوم نه تنها توانایی “بازگشت” بلکه “جهش به جلو” و “بازسازی بهتر” را نیز در بر می‌گیرد.۶۱

کسب‌وکار و سازمان‌ها

در دنیای پرتلاطم کسب‌وکار، تاب‌آوری به یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها برای بقا و رشد تبدیل شده است.۱۱ تاب‌آوری در کسب‌وکار، توانایی سازمان برای پیش‌بینی، آماده‌سازی، پاسخگویی و انطباق با تغییرات تدریجی و اختلالات ناگهانی به منظور بقا و شکوفایی است.۱۱ کسب‌وکارهای تاب‌آور قادرند در مواجهه با چالش‌ها و بحران‌ها، از جمله رکود اقتصادی، تغییرات بازار، بلایای طبیعی یا مشکلات داخلی، به سرعت بهبود یافته و به فعالیت خود ادامه دهند.۱۱ این ویژگی به آن‌ها کمک می‌کند تا رقابت‌پذیری خود را حفظ کرده، فرصت‌های جدید را شناسایی کرده و در نهایت، ارزش بلندمدت برای سهامداران و ذینفعان ایجاد کنند.۱۱

ویژگی‌های کلیدی کسب‌وکارهای تاب‌آور شامل رهبری قوی، فرهنگ سازمانی قوی، تمرکز بر مشتری، مدیریت ریسک، انعطاف‌پذیری، نوآوری، یادگیری مستمر، ارتباطات مؤثر و همکاری، و تعهد به پایداری است.۶۲ این سازمان‌ها قادرند به سرعت به شرایط جدید واکنش نشان دهند و از اختلالات به عنوان فرصتی برای بهبود و نوآوری بهره‌برداری کنند.۶۳

راهکارهای تقویت تاب‌آوری

تاب‌آوری یک مهارت آموختنی و قابل توسعه است.۱۸ با تمرین و استفاده از راهکارهای مناسب، افراد، جوامع و سازمان‌ها می‌توانند ظرفیت خود را برای مقابله با چالش‌ها و رشد در مواجهه با ناملایمات افزایش دهند.

راهکارهای فردی

• بهبود الگوهای فکری: تمرکز بر چیزهای مثبت و به چالش کشیدن افکار منفی به افراد کمک می‌کند تا کمتر تحت تأثیر قرار گیرند.۳ خوش‌بینی به معنای نادیده گرفتن مشکل نیست، بلکه درک این است که موانع موقتی هستند و فرد مهارت و توانایی لازم برای مقابله با چالش‌ها را دارد.۳۴
• پذیرش تغییر: انعطاف‌پذیری بخش اصلی تاب‌آوری است.۳۴ سازگاری بیشتر منجر به پاسخگویی بهتر در هنگام مواجهه با بحران می‌شود.۳۴ افراد تاب‌آور قادر به سازگاری و رشد در برابر تغییرات ناگهانی هستند.۳۴
• اولویت‌بندی خودپروری و مراقبت از خود: حفظ سلامت جسمانی و روانی از طریق سبک زندگی سالم (تغذیه مناسب، ورزش منظم، استراحت کافی)، تکنیک‌های آرامش‌بخش، و پرداختن به سرگرمی‌ها و فعالیت‌های لذت‌بخش بسیار مهم است.۳۴ همچنین، تمرین شفقت به خود و مهربانی با خود در زمان‌های دشوار ضروری است.۴۰
• تعیین اهداف واقع‌بینانه و اقدام قاطعانه: داشتن هدف مشخص در زندگی و توانایی برنامه‌ریزی واقع‌بینانه و پایبندی به آن، از شاخص‌های مهم تاب‌آوری است.۵ اقدام قاطعانه، حتی گام‌های کوچک، خودکنترلی و تاب‌آوری را افزایش می‌دهد.۳۳ تمرکز بر روی چیزهایی که تحت کنترل فرد هستند، به جای آرزوی عدم وقوع اتفاقات، مؤثر است.۳۳
• توسعه مهارت‌های حل مسئله: افراد باید یاد بگیرند که به طور منطقی به موقعیت‌ها نگاه کنند و راه‌حل‌هایی ارائه دهند که تفاوت ایجاد کند.۱
• پرورش خودآگاهی و اعتماد به نفس: شناخت دقیق احساسات و افکار در لحظه و شناسایی و تقویت نقاط قوت و ضعف، پایه‌های اصلی تقویت تاب‌آوری هستند.۳۵ باور به توانایی‌ها و استعدادهای شخصی به افراد کمک می‌کند تا موقعیت‌های نامطلوب را به مطلوب تبدیل کنند.۳۳
• یادگیری از شکست‌ها: افراد تاب‌آور شکست‌ها را فرصتی برای یادگیری و رشد می‌بینند، نه نشانه‌ای از بی‌ارزشی.۳۵
• افزایش هیجانات مثبت: شناسایی منابع شادی و طنز، ابراز قدردانی، و فهرست کردن دستاوردها می‌تواند هیجانات مثبت را افزایش دهد.۴۲ مشارکت در فعالیت‌های معنادار نیز به این امر کمک می‌کند.۴۲

راهکارهای اجتماعی و جامعه‌محور

• ایجاد شبکه‌های اجتماعی قوی: داشتن افرادی که می‌توان به آن‌ها اعتماد کرد، از عوامل محافظتی مهم در مواقع بحرانی است.۳۴ برقراری ارتباط با دوستان، خانواده و اعضای جامعه و بهره‌مندی از حمایت آن‌ها، فشار روانی را کاهش داده و سطح تحمل را افزایش می‌دهد.۳
• تقویت مشارکت و انسجام جامعه: مشارکت فعال و همکاری میان اعضای جامعه، سازمان‌ها و مؤسسات، به ویژه در مواقع بحرانی، به تسهیل بهبودی و ارائه کمک به افراد نیازمند کمک می‌کند.۱۹ ترویج انصاف، شمول و دسترسی عادلانه به منابع و فرصت‌ها در ایجاد تاب‌آوری اجتماعی اساسی است.۱۹
• ترویج آموزش و آگاهی‌رسانی: آموزش تاب‌آوری جوامع را برای مقابله مطلوب با بلایا و حوادث غیرمترقبه آماده می‌سازد و موجب کاهش و تعدیل آثار مخرب آن‌ها می‌گردد.۱۸

راهکارهای سازمانی

• رهبری قوی و فرهنگ سازمانی منعطف: مدیران و کارمندان یک سازمان باید بتوانند بحران‌ها را پیش‌بینی کرده و با آن‌ها مقابله کنند.۴ رهبری قوی جوامع را الهام‌بخش و بسیج می‌کند، فرآیندهای تصمیم‌گیری را تسهیل کرده و توزیع عادلانه منابع و پشتیبانی را تضمین می‌کند.۱۹ یک فرهنگ سازمانی قوی به هماهنگی و انسجام در سراسر سازمان و تسهیل تصمیم‌گیری در زمان‌های سخت کمک می‌کند.۶۲
• انعطاف‌پذیری و نوآوری: کسب‌وکارهای تاب‌آور می‌توانند به سرعت با تغییرات بازار، فناوری و شرایط اقتصادی سازگار شوند و به طور مداوم به دنبال راه‌های جدید و نوآورانه برای انجام کارها هستند.۶۲
• مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی: تاب‌آوری سازمانی نشان‌دهنده توانایی پیش‌بینی، مقاومت و پاسخ‌دهی مناسب در برابر تغییرات رخ داده است.۲۱ ایجاد و اجرای برنامه‌های مدیریت بحران و شناسایی آسیب‌پذیری‌های کلیدی از اهمیت بالایی برخوردار است.۲۱
• یادگیری مستمر: پرورش فرهنگ یادگیری مداوم به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با استقبال از تغییر، موقعیت خود را برای موفقیت بلندمدت تثبیت کنند.۱۱
• ارتباطات مؤثر و همکاری: تأکید بر همکاری بین کارکنان، مدیران، مشتریان و شرکا و استفاده از ایده‌ها و تجربیات مختلف برای حل مشکلات و دستیابی به اهداف مشترک، تاب‌آوری سازمانی را افزایش می‌دهد.۶۲

روندهای تحقیقاتی آتی در تاب‌آوری

حوزه تاب‌آوری به طور مداوم در حال تکامل است و پژوهش‌های جدید به ابعاد پیچیده‌تر و کاربردهای گسترده‌تر این مفهوم می‌پردازند. روندهای تحقیقاتی آتی بر درک عمیق‌تر مکانیسم‌ها، توسعه مدل‌های جامع‌تر و طراحی مداخلات هدفمندتر تمرکز دارند.

موضوعات نوظهور و رویکردهای میان‌رشته‌ای

پژوهش‌های اخیر تاب‌آوری بر نقش دولت، همه‌گیری کووید-۱۹ و خطرات سیل متمرکز شده‌اند.۱۲ همچنین، موضوعات مورد علاقه شامل تاب‌آوری مناطق روستایی و شهری، توسعه و پایداری، و جابجایی و مهاجرت بوده‌اند.۱۲ در آینده، توجه به رویدادهای ترکیبی و آبشاری، که در آن یک رویداد اولیه (مانند بارندگی شدید) منجر به زنجیره‌ای از پیامدها می‌شود، افزایش خواهد یافت.۶۵

این پژوهش‌ها به دنبال استراتژی‌هایی هستند که کشورها را برای آمادگی و پاسخگویی بهتر به این بلایا توانمند سازند تا جوامع آسیب‌دیده نه تنها بازسازی شوند، بلکه تاب‌آوری خود را در برابر رویدادهای آتی نیز افزایش دهند.۶۵

استفاده از زیرساخت‌های طبیعی و راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت (مانند تالاب‌ها و سواحل زنده) برای افزایش تاب‌آوری در برابر خطرات طبیعی و سازگاری با تغییرات اقلیمی از دیگر حوزه‌های نوظهور است.۶۵ سرمایه‌گذاری‌های عادلانه و تاب‌آورانه در زیرساخت‌ها، با تمرکز بر مشارکت‌ها برای توسعه زیرساخت‌های عادلانه و تغییرات سیستمی، نیز مورد توجه قرار گرفته است.۶۵ تاب‌آوری زنجیره تأمین، به ویژه پس از اختلالات بزرگ مانند همه‌گیری‌ها یا بلایای طبیعی، برای حفظ تحویل مداوم کالاها و خدمات به مردم، یک حوزه حیاتی است.۶۵

در سطح بیولوژیکی، کشف پروتئین‌های کلیدی (مانند گیرنده کانابینوئید نوع ۱ یا CB1) در تاب‌آوری در برابر استرس مزمن، افق‌های جدیدی را برای مداخلات دارویی به منظور کاهش علائم اضطراب و افسردگی و افزایش تاب‌آوری باز می‌کند.۶۶

تمرکز بر جمعیت‌ها یا بسترهای خاص

پژوهش‌ها به طور فزاینده‌ای به درک تاب‌آوری در جمعیت‌های خاص و بسترهای فرهنگی متفاوت می‌پردازند. این شامل مطالعاتی برای بهبود درک چگونگی پاسخ مثبت برخی جوانان بومی به خطر و ناملایمات، و همچنین بررسی تاب‌آوری در نوجوانان تحت مراقبت نهادی است که با عوامل خطر فردی، خانوادگی و محیطی متفاوتی روبرو هستند.۱۷ توجه به سوگیری‌های فرهنگی و قومی در رویکردهای تاب‌آوری برای اطمینان از اثربخشی مداخلات در جوامع متنوع ضروری است.۴۸

پیشرفت‌های روش‌شناختی

تمرکز اولیه بر “کودک آسیب‌ناپذیر” به سمت شناسایی عوامل تاب‌آوری خارج از فرد، از جمله در سطوح خانواده، جامعه و اخیراً فرهنگ، تغییر یافته است.۱۷ پژوهشگران در حال توسعه مدل‌های تاب‌آوری جدیدی هستند، از جمله مدل‌های “جبرانی”، “محافظت‌کننده” و “چالش”.۱۷ مفاهیم جدیدی مانند “بازسازی مجدد تاب‌آورانه” (که در آن مواجهه با ناملایمات منجر به سطح جدیدی از رشد می‌شود) و این ایده که تاب‌آوری یک کیفیت ذاتی است که فقط نیاز به بیداری صحیح دارد، نیز در حال بررسی هستند.۱۷

در آینده، استفاده از ارزیابی‌های چند متغیره و رویکردهای مدل‌سازی آماری چند سطحی (مقاطع عرضی، بین فرهنگی و طولی) برای مطالعه فرآیندهای تاب‌آوری افزایش خواهد یافت.۴۸ پژوهش‌های آتی همچنین بر مدل‌های اکولوژیکی تاب‌آوری، از جمله کاربرد سنکروفاوزرها در ارزیابی تاب‌آوری سیستم‌های توزیع و آینده‌پژوهی تاب‌آوری ساختار فضایی شهری در برابر بلایای طبیعی مانند زلزله، تمرکز خواهند کرد.۶۷ نظریه سیستم‌های اکولوژیکی برونفن‌برنر، با تمرکز بر تعاملات بین فرآیند، فرد، بستر و زمان (PPCT)، همچنان چارچوبی مهم برای درک رشد و تاب‌آوری خواهد بود.۶۹

نتیجه‌گیری و توصیه‌ها

تاب‌آوری، به عنوان یک کیفیت روان‌شناختی پویا و چندوجهی، فراتر از صرف “بازگشت به حالت اولیه” است؛ این یک فرآیند پیچیده از مقاومت، بهبود و بازیابی مجدد است که می‌تواند منجر به رشد و قوی‌تر شدن افراد، سازمان‌ها و جوامع در مواجهه با چالش‌ها شود. این مفهوم نه تنها شامل توانایی‌های فردی مانند تنظیم هیجانی، حل مسئله و خوش‌بینی است، بلکه به شدت تحت تأثیر عوامل روابطی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی قرار دارد. درک عمیق از این ابعاد و تعاملات آن‌ها، که در نظریه‌هایی چون مدل تبادلی لازاروس و فولکمن، نظریه گسترش و ساخت فردریکسون، نظریه سیستم‌های اکولوژیکی برونفن‌برنر و روانشناسی مثبت‌گرای سلیگمن تبیین شده‌اند، برای توسعه راهکارهای مؤثر ضروری است.

کاربردهای تاب‌آوری گسترده و حیاتی است؛ از حفاظت از سلامت روان و ارتقای توسعه فردی گرفته تا مدیریت مؤثر بحران‌ها و بلایا در جوامع و تضمین بقا و رشد کسب‌وکارها در محیط‌های متغیر. این نشان می‌دهد که تاب‌آوری یک ویژگی لوکس نیست، بلکه یک ضرورت برای بقا و شکوفایی در دنیای امروز است.

برای تقویت تاب‌آوری در سطوح مختلف، توصیه‌های زیر ارائه می‌شود:

• در سطح فردی: تمرین مداوم مهارت‌های تنظیم هیجانی، توسعه ذهنیت مثبت و خوش‌بینانه، تقویت مهارت‌های حل مسئله، و خودپروری از طریق سبک زندگی سالم و شفقت به خود، از جمله گام‌های اساسی هستند.
• در سطح اجتماعی و جامعه‌محور: سرمایه‌گذاری در ایجاد و تقویت شبکه‌های حمایت اجتماعی قوی، ترویج مشارکت جامعه، و افزایش آگاهی و آموزش عمومی در مورد تاب‌آوری، می‌تواند انسجام و ظرفیت جمعی را برای مواجهه با ناملایمات افزایش دهد.
• در سطح سازمانی: رهبران باید فرهنگ سازمانی منعطف و نوآورانه را ترویج کنند، بر مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی پیشگیرانه تأکید داشته باشند، و یادگیری مستمر و ارتباطات مؤثر را در اولویت قرار دهند تا سازمان‌ها بتوانند به سرعت با تغییرات سازگار شوند و از بحران‌ها به عنوان فرصتی برای رشد استفاده کنند.
• در سطح سیاست‌گذاری: تدوین سیاست‌هایی که دسترسی عادلانه به منابع و فرصت‌ها را تضمین می‌کند و از زیرساخت‌های طبیعی و اجتماعی حمایت می‌کند، برای ایجاد جوامع تاب‌آور در برابر بلایای طبیعی و چالش‌های اجتماعی-اقتصادی ضروری است.

روندهای تحقیقاتی آتی نشان‌دهنده حرکت به سمت درک جامع‌تر و میان‌رشته‌ای از تاب‌آوری است، با تمرکز بر رویدادهای ترکیبی، تاب‌آوری زنجیره تأمین، و مکانیسم‌های بیولوژیکی. این مسیر نیازمند همکاری‌های بین‌رشته‌ای و سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های کاربردی است تا بتوانیم نه تنها به چالش‌های موجود پاسخ دهیم، بلکه برای ناشناخته‌های آینده نیز آماده شویم و جوامعی قوی‌تر و پایدارتر بسازیم.

منابع مورداستناد

1. تاب آوری چیست و چگونه می توان آن را تقویت کرد؟ – روانشناسی منطق, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://mantegh.me
2. Resilience – American Psychological Association, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.apa.org/topics/resilience
3. تاب آوری چیست؟ انواع، مولفه ها، فواید و تکنیک های افزایش آن | روان‌درمان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://ravandarman.com/blog/resilience/
4. تاب آوری چیست؟ | انواع تاب‌آوری و مولفه‌های آن – نشر نوین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://nashrenovin.ir/blog/resilience/
5. تاب آوری چیست و چرا اهمیت دارد؟ | بلاگ ایران تلنت – IranTalent, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.irantalent.com/blog/what-is-resilience/
6. Stress and Coping Theory: Navigating Life’s Turbulent Waters …, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://psychologyfanatic.com/stress-and-coping-theory/
7. A Comprehensive Guide to the Bronfenbrenner Ecological Model, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.verywellmind.com/bronfenbrenner-ecological-model-7643403
8. The Role of Positive Emotions in Positive Psychology: The Broaden …, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3122271/
9. چرا تاب آوری اهمیت دارد ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
10. تاب آوری در بحران – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
11. تاب آوری در کسب وکار – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/10349/
12. www.mdpi.com, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.mdpi.com
13. Enhance your article’s visibility: a guide to SEO for journal authors – Wiley, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.wiley.com/en-us/network/publishing/research-publishing/preparing-your-article/enhance-your-articles-visibility-a-guide-to-seo-for-journal-authors
14. (PDF) Optimize your Article for Search Engine – ResearchGate, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/285057731_Optimize_your_Article_for_Search_Engine
15. Resilience in Adult Health Science Revisited—A Narrative Review Synthesis of Process-Oriented Approaches – Frontiers, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2021.659395/full
16. Introduction to Resilience – The Psychology of Resilience, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://eaglepubs.erau.edu/psychologyofresilience/chapter/main-content-3/
17. Resilience, an Evolving Concept: A Review of Literature Relevant to Aboriginal Research, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2956753/
18. تاب‌آوری روانی – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C
19. تاب آوری اجتماعی چیست ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
20. تاب آوری در سازمان ها (کلید موفقیت در برابر تغییرات و چالش‌ها) – مدیرنو (مدیران نواندیش), زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://modirno.org
21. تاب آوری سازمانی چیست و سازمان تاب آور کدامست – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
22. تاب آوری زیست محیطی: تعاریف و مولفه های آن – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/8381/
23. 7. Ecosystem resilience – Safer Together, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.safertogether.vic.gov.au/__data/assets/pdf_file/0025/127087/7-Ecosystem-Resilience_ISBN-978-1-74146-918-9.pdf
24. Ecosystem Resilience in a Nutshell 1 – Cyfoeth Naturiol Cymru, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://cdn.cyfoethnaturiol.cymru/696279/ecosystem-resilience-in-a-nutshell-1-what-is-ecosystem-resilience.pdf
25. www.resiliency.ir, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
26. مقاله ارزیابی تاب آوری اکولوژیکی شهری – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/1265752/
27. بسط راهبردهای پایداری اکولوژیک برای افزایش تاب آوری محیط زیست شهری (نمونه موردی – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/paper/481801/fa
28. Resilience | Oxford Research Encyclopedia of Environmental Science, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://oxfordre.com
29. Resilience Theory and Socio-Environmental Systems Explained | SESYNC, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.sesync.org/resources/resilience-theory-and-socio-environmental-systems-explained
30. The Community Resilience Model, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.house.mn.gov/comm/docs/f119c603-26ae-4854-85d7-beb483b2c458.pdf
31. Resilience In Individuals And Communities – DCN Lab, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://dcnlab.psychology.columbia.edu/sites/default/files/content/VirtualLab_topics_ResilienceInIndividualsAndCommunities_1.pdf
32. Full article: Promotion of community resilience: Do citizens have a role to play?, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13549839.2024.2345621
33. معنی تاب آوری و افزایش آن با روش روانشناسان – نمناک, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://namnak.com/what-is-resilience-skills.p77598
34. معرفی چندین تکنیک برای افزایش تاب آوری | مجله ای سنج, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://esanj.ir/mag/introduce-several-techniques-to-increase-resilience
35. تاب آوری چیست؟ چگونه می‌توان آن را تقویت کرد؟ – دکتردکتر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://drdr.ir/mag/resilience/
36. تاب آوری و عوامل حمایتی – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵
37. Social Support and Resilience to Stress: From Neurobiology to Clinical Practice – PMC, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2921311/
38. تاب آوری چیست؟ ۸ راهکار برای افزایش تاب آوری – کلینیک آگاه, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://agahclinic.com/self-knowledge/resilience/
39. مقاله مدلی مبتنی بر مکان برای درک تاب آوری جامعه در برابر بلایای طبیعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/1678809/
40. What Are the 5 Skills of Resilience? – Charlie Health, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.charliehealth.com/post/what-are-the-5-skills-of-resilience
41. تاب آوری چیست و افراد تاب آور چگونه اند؟ – دانشگاه علوم پزشکی شیراز, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، http://sums.ac.ir
42. Resilience Examples: What Key Skills Make You Resilient? – Positive Psychology, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/resilience-skills/
43. Systematic review of protective factors related to academic resilience in children and adolescents: unpacking the interplay of operationalization, data, and research method – Frontiers, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2024.1405786/full
44. Protective Factors | National Center on Safe Supportive Learning Environments (NCSSLE), زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://safesupportivelearning.ed.gov/training-technical-assistance/education-level/early-learning/protective-factors
45. عوامل روانی- اجتماعی تاب آوری کدامند؟, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
46. Risk Factors Affecting the Psychological Resilience of Adolescents in Institutional Care: A Systematic Review – PMC, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11500448/
47. Key Theories and Figures in Resilience Research – Eagle Pubs, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://eaglepubs.erau.edu/psychologyofresilience/chapter/main-content-4/
48. (PDF) Resilience science and practice: Current status and future direction – ResearchGate, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/286312186_Resilience_science_and_practice_Current_status_and_future_direction
49. Transactional model of stress and coping | EBSCO Research Starters, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.ebsco.com/research-starters/psychology/transactional-model-stress-and-coping
50. Unpacking the Transactional Model of Stress – Carrara, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://carraratreatment.com/unpacking-the-transactional-model-of-stress/
51. Broaden-and-Build Theory of Positive Emotions – Positive Psychology, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/broaden-build-theory/
52. What Is the Broaden and Build Theory of Emotions? – Verywell Mind, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.verywellmind.com/broaden-and-build-theory-4845903
53. (PDF) Framing Childhood Resilience Through Bronfenbrenner’s …, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/362411687_Framing_Childhood_Resilience_Through_Bronfenbrenner’s_Ecological_Systems_Theory_A_Discussion_Paper
54. Martin Seligman Contributions to the Field of Positive Psychology – Achology, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://achology.com/psychology/martin-seligman-and-his-contributions-to-positive-psychology/
55. Martin Seligman’s Positive Psychology Theory, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/positive-psychology-theory/
56. How to Apply the PERMA Model to Develop Resilience and Well-Being, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://pedsanesthesia.org/wp-content/uploads/2021/03/How-to-Appply-PERMA-Model.pdf
57. مزایای افزایش تاب آوری روانی- مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره احیا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://ehyacenter.com/treatments
58. اهمیت تاب آوری در زندگی – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2024/12/22//
59. FEMA Case Study Library | FEMA.gov, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.fema.gov/emergency-managers/practitioners/case-study-library
60. Disaster Resilience | Disaster Readiness – Disaster Recovery Plan Template, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.disasterrecoveryplantemplate.org/disaster-resilience/
61. تاب آوری در برابر بلایا چیست و چگونه تعریف میشود ؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/3604
62. 10 ویژگی تاب‌‌آوری در کسب و کار: عوامل بقا و رشد – خانه کوچینگ, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://khanecoaching.com
63. توسعه تاب آوری به چه معناست ؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5191/
64. (PDF) Research Trends in Resilience and Vulnerability Studies – ResearchGate, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/374407283_Research_Trends_in_Resilience_and_Vulnerability_Studies
65. Publications | Science and Technology for Resilience – National Academies, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.nationalacademies.org/our-work/science-and-technology-for-resilience/publications
66. Scientists discover key protein in resilience to stress – ScienceDaily, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.sciencedaily.com/releases/2025/02/250227125521.htm
67. دانلود ترجمه مقاله روندهای جدید در ارزیابی تاب آوری سیستم توزیع با سنکروفازور – فرداپیپر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://fardapaper.ir/resilience-assessment-distribution-system
68. جایگاه آینده پژوهی در تدوین سناریوهای تاب آوری ساختار فضایی شهری در برابر زلزله (موردکاوی: کلان شهر شیراز)(مقاله علمی وزارت علوم), زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://ensani.ir/fa/article/559901
69. Full article: The influence of resilience and future orientation on academic achievement during the transition to high school: the mediating role of social support, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۲, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02673843.2024.2312863