اخلاق حرفه‌ای عبارت است از مجموعه قوانين اخلاق حرفه‌ای كه در وهله اول از ماهيت حرفه يا شغل به دست آمده است. این مفهوم، مدت زمانی است که در کشورهای مختلف و در گروههای شغلی و حرف مختلف مورد توجه قرار گرفته و تلاش هایی در جهت تدوین و استانداردهای اخلاقی صورت گرفته است و به چگونگی رفتار، ادب و عمل شخـص هنگام انـجام کار حرفه ای می پردازد. این کارها می تواند مشاوره، پژوهش، طبابت و یا هر شغل دیگری باشد. در واقع اخلاق حرفه ای مجـموعه ای از اصول و اسـتانداردهای سلوک بشری است که رفتار افراد و گروهـها را تعیین می کند. در حقیقت، اخلاق حرفه ای، فرایند تفکر عقلانی است که هدف آن تعیین ارزش های سازمان است و دارای بار و ارزش های والایی است که رعایت آنها در رعایت هنجارهای اجتماعی بسیار نقش آفرین است. هر مجموعه‌ی سازمانی دارای کدهای اخلاقی متناسب با ساختار حرفه‌ای خود است. بنابراین مجموعه قوانین اخلاقی که از ماهیت حرفه یا شغل به دست آمده، اخلاق حرفه ای نام دارد که هدف از آن، مسئولیت اخلاقی است که فرد در شغل خود دارد. حرفه‌های گوناگون بر حسب میزان حساسیت و وظیفه‌ای که در خدمت به جامعه دارند. معیارهای اخلاقی متفاوتی دارند. آشنایی با این معیارهای اخلاقی و حرفه‌ای به افراد شاغل در یک نهاد و به تبع آن ارتقاء جایگاه اجتماعی آن نهاد یا سازمان در جامعه و تأثیرگذاری آن بر افراد، کمک می نماید. در حرفه مددکاری اجتماعی از ویژگیهای اخلاقی یا منشهای خاص رفتارها و سلوک شخصی گفتگو می شود که آنها را ضرورت و الزام برای پرداختن به فعالیتهای مددکاری می دانند و غالباً بر این اعتقاد دارند که فقدان یا ضعف این قواعد، موجب ناکامی در ارائه خدمات و حتی وارد شدن آسیب و صدمه های روانی و اجتماعی به مددجویان و افراد دارای مشکلات و معضلات خواهد شد. رابطه بین مددکار اجتماعی و مددجو معمولاً میان دو یا چند نفر است و برای کمک کردن به مراجعان جهت درک و روشن کردن نظرات آنـها در مورد زنـدگی خود و یاد دادن راه رسیدن به اهداف انتـخـاب شـده فـردی، از طـریق انـتخاب راهـهای سنـجیده با هـدف حـل مشکلات هیـجانی بـرگزار می شود. اندیشمندان در میان اصولی که برای «مددکاری اجتماعی » بر شمرده اند، به اصول اخلاقی و ارزشها نیز توجّه داشته و برخی از آنها را ذکر کرده اند. اینها اندیشه های انسانهای آزاده و متعهدی بوده که در قبال انسانیت و جامعه انسانی احساس مسئولیت کرده اند و این که باید «مُراجع» را به عنوان یک فرد انسانی پذیرفت و با او رفتاری صمیمانه داشت و حقوق انسانی او را محترم شمرد. مددکار اجتماعی باید صلاحیت علمی لازم را داشته باشد و اصول و فنون مددکاری اجتماعی را بداند و گرنه در فرآیند مددکاری اجتماعی دچار مشکل خواهد شد. صرف نظر از اینکه «مراجع» کیست یا رفتارش چگونه است باید او را با هر عقیده و ارزش، مذهب، طبقه اجتماعی، سن و سواد پذیرفت؛ چرا که مددکاری اجتماعی یک جریان مستمر یاری رسانی است و مُراجع به عنوان یک انسان باید تکریم شود. مددکار اجتماعی باید نقش خود را به درستی و آشکارا برای مُراجعان و مؤسسه ای که در آن کار می کند، بیان نماید تا مجبور نباشد انتظارات مؤسسه را بر اهداف فردی مُراجع ترجیح دهد و در این راستا از روابط بدون ضوابط بپرهیزد. اخلاق حرفه ای در حوزه مددکاری اجتماعی مبتنی بر پنج اصل عمده است. این اصول به مددکاران اجتماعی کمک می کند تا در چهارچوب اخلاق حرفه ای در حوزه های درمان، آموزش، سنجش و … به فعالیت بپردازند. این اصول عبارتند از:
اصل احترام به شأن و آزادی انسان ها: این اصل اشاره به احترام مددکاران اجتماعی به تمامی انسان ها صرف نظر از رنگ، نژاد، قومیت، جنسیت، مذهب و … دارد.
اصل وظیفه شناسی و مسئولیت پذیری: مددکاران اجتماعی در قبال رفاه و امور مربوط به سلامت روانشناختی افراد جامعه احساس مسئولیت دارند.
اصل سودمندی و عدم آسیب رسانی: این اصل به تلاش مددکاران اجتماعی برای رساندن منافع سلامت روانشناختی به افرادی که با آنها کار می کنند اشاره دارد. علاوه بر این آنها تلاش می کنند تا به این افراد آسیبی وارد نشود و در مواقعی که اجتناب از این آسیب امکان پذیر نیست، سطح آن را به حداقل برسانند.
اصل عدم تبعیض: این اصل اشاره به این باور ذهنی و عملی مددکاران اجتماعی دارد که تمامی افراد جامعه حق بر خورداری از خدمات مددکاری اجتماعی با کیفیت برابر را دارند و از این لحاظ نباید تفاوتی بین افراد قایل شد.
اصل توجه به نظام ارزش های جامعه: مددکاران اجتماعی همواره در چهارچوب ارزش ها و معیارهای اجتماعی قدم برداشته و به آنها پایبند هستند.
مددکاری اجتماعی اساساً با انگیزه کمک به مردم توسعه پیدا کرد و در این راه هم بر نیازهایشان و هم بر محیط پیرامونشان تأکید ویژه ای دارد و تنها حرفه یاورانه ایست که هم به جنبه های دورنی وضعیت انسانها (ارزش ها، باورها، عواطف و توانایی مردم در حل مسائلشان) و هم جنبه های بیرونی آن (محله، مدرسه، محیط کار، نظام رفاه اجتماعی و نظام سیاسی ای که بر زندگی فرد اثر دارند) توجه می کند و در کمک به مددجـویان، همـواره هر دو جنبه را با هم می بیند. با این نوع نگاه، مددکاری اجتماعی این قابلیت را پیدا می کند که خدمات منحصر به فرد و حساب شده ای را به مردم نیازمند ارائه دهد. یكي از خصوصيات شايسته مددكار اجتماعي می تواند پذيرش اين واقعيت باشد كه هر چند در هنگام كار كردن با مددجويان تماميت و كليت زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی آنان را پيش رو دارد و نمی تواند بين مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، عاطفی، بهداشتی و جسمانی آنان با مشكلی كه ارائه می شود انعطاف قائل شود با اين حال بايد قبول كرد كه به تنهايی قادر نخواهد بود همه دشواری ها را مورد نظر قرار دهد و يا برای پاره ای از آنها طرح كمكی داشته باشد و لازم است از ساير متخصصين علوم اجتماعی و انسانی و رشته ها و شاخه های مرتبط ياری بجويد و قادر باشد به موقع از روش ارجاع استفاده نمايد. هوشياری مددكار اجتماعی را برای تفاوت و تميز قائل شدن بين زندگی خصوصی خويش با مُراجعين، مشكلات مراجعين خـود كه گاه ممكن است شبـاهت ها و همـانندی های زيـادی با هم داشته بـاشد را می توان از شايستگی های مورد پسند بودن اخلاق حرفه ای دانست كه به طور طبيعی و بديهی همراه با ساير اصول و ارزشهای متداول و ضروری در مددكاری اجتماعی از قبيل رازداری حرفه ای درباره مددجو، مشاركت دادن وی در فعاليتها و ايجاد شرايط ذهنی و عينی برای خود تصميم گيری مددجويان قابل توجه خواهد بود.
نتیجه گیری و پیشنهادات
اصول اخلاق حرفه ای مسأله ای است كه اخيراً در كشور ما بسيار مورد توجه قرار گرفته است، از كتابها و مقاله هايی كه هر روزه در اين مورد نگاشته مي شود و نیز سمینارهایی که برگزار می شود می توان پی به اهميت روزافزون اين مسأله در ميان حرف مختلف پی برد. آنچنانكه اكثر حرف بدنبال تدوين منشور اخلاقی حرفه خود هستند و متوجه ضرورت و اهميت پرداختن به آن شده اند. مددکار اجتماعی به اشکال مختلف از بشر دوستی، مذهب، آرمانها و فلسفه های دمکراتیک ریشه می گیرد و برای برآوردن نیازهای انسانی برخاسته از کنش متقابل فردی- اجتماعی کاربرد جهانی دارد و برای توسعه توان انسانی است، چرا که مددکاری اجتماعی حرفه ای است مبتنی بر دانش، مهارت، اصول، ارزش ها و روش ها که هدف آن کمک به افراد، گروهها و جامعه است تا بتوانند با تکیه بر توانایی ها و استفاده از منابع موجود و استفاده از منابع موجود به استقلال نسبی و یا رضایت خاطر برسند. مددکاران اجتماعی حرفه ای، خود را برای رفاه و خودشکوفایی انسان ها و توسعه دادن و استفاده منظم از دانش علمی مربوط به انسان و رفتار اجتماعی، وقف کرده اند و برای توسعه منابع به منظور برآوردن نیازها و علایق فردی، گروهی، جـامعه ای، ملی و بین المللی و برای حصول عدالت اجتماعی فعالیت می کنند. یکی از مهم ترین اصول اخلاقی ارزش قائل شدن برای کرامت انسانی و احترام گذاشتن به مُراجع و رعایت حقوق و تکریم جایگاه او به عنوان یک شخصیّت انسانی است. مهمترين وظيفه متخصصان بهداشت روانی، بالا بردن سطح سلامت مُراجعان است. نظام نامه‌های اخلاقی جهت انسجام اين روند و حمايت از متخصصان به وجود آمده‌اند. اين قوانين به عنوان راهنما و راهگشای چالش‌های اخلاقی و حرفه‌ای هستند كه ممكن است مددکاران اجتماعی در طول زندگی حرفه‌ای خود دائماً با آنها مواجه شوند. مددکاران اجتماعی و درمانگران در صورت برخورد با دوراهی های اخلاقی، برای دريافت راهنمايی می توانند به اين نظام نامه‌ها مراجعه كنند. اما موضوعی که اهمیت دارد اخلاق حرفه ای در هر جامعه ای متأثر از اخلاق عمومی است. در جامعه ای که احترام به قوانین صورت نمی گیرد و اخلاق در جامعه رعایت نمی گردد و کرامت انسانی حفظ نمی شود در نتیجه متخصصان نیز تحت تأثیر چنین شرایطی قرار می گیرند و ممکن است نسبت به اصول حرفه ای چندان پایبند نباشند. از این رو پیشنهاد می گردد تا دوره های آموزشی اخلاق حرفه ای به صورت مرتب برگزار گردد و در دانشگاهها هنگام گذراندن دوره ی کارورزی توسط دانشجویان تأکید بیشتری بر اخلاق حرفه ای گردد. همچنین آموزش اخلاق به صورت اعم در سیاست گذاری ها مد نظر قرار گیرد.
منابع
– آراسته، حمید، جاهد، حسینعلی (1391) رعایت اخلاق در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، گزینه ای بر بهبود رفتارها، فصلنامه نشا علم، سال اول، شماره 2، صفحات 31 تا40.
– سطوتی، مریم(1391)نقش مددکاری اجتماعی و پیشگیری از آسیب اجتماعی خانواده، امور اجتماعی بهزیستی شهرستان ساوه.
– قجاوند، كاظم(1393) تاملي برجايگاه و اهميت اخلاق حرفه اي در مددكاري اجتماعي (بخش اول)، ماهنامه اصلاح و تربيت، شماره 235.
– موسوی چلک، سید حسن(1391) راهنمای سرپرستی و کارورزی( کارعملی) در مددکاری اجتماعی، تهران، انتشارات شلاک.
نویسندگان: لیلا فرقانی | دانشجوی دکتری جامعه شناسی – سلمان قادری | مددکار اجتماعی و دانشجوی دکتری جامعه شناسی
پایگاه اطلاع سانی مددکاران اجتماعی ایران
