پیشگیری از اعتیاد و نقش بهزیستی

پیشگیری از اعتیاد و نقش بهزیستی

تحلیل نقش راهبردی سازمان بهزیستی در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران

کاری از دکتر جواد طلسچی یکتا؛ مدرس دانشگاه و بنیانگذار رسانه مددکاری اجتماعی ایرانیان

مقدمه: درک مسئله اعتیاد در ایران

تعریف جامع اعتیاد و جایگاه پیشگیری در مبارزه با آن

اعتیاد پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که سلامت فردی، بنیان خانواده و ثبات اجتماعی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.۱

این معضل تنها به سلامت جسمی و روانی فرد آسیب نمی‌رساند، بلکه به عنوان یک عامل اصلی در بروز مشکلات گسترده اجتماعی و اقتصادی شناخته می‌شود، از جمله فقر، افزایش جرائم، بی‌ثباتی خانوادگی و نرخ بالای بیکاری.۱ در چنین جهانی که مصرف مواد مخدر به سرعت در حال گسترش است و به ویژه نسل جوان را هدف قرار داده، تمرکز بر رویکرد پیشگیرانه به جای رویکرد صرفاً درمانی، یک راهبرد هوشمندانه و پایدار محسوب می‌شود.۳

رویکرد درمانی، به رغم تلاش‌های فراوان، با چالش‌های متعدد و میزان موفقیت نامعلوم مواجه است.۴ بسیاری از افراد پس از مراجعه برای درمان، دچار عوارض جدی جسمی، روانی و اجتماعی شده‌اند که رفع آن‌ها نیازمند هزینه‌های هنگفت، زمان و انرژی بسیار است.۴

در مقابل، پیشگیری به عنوان اقدامی پیش‌نگرانه، علمی و اجتماعی شناخته می‌شود که با هدف جلوگیری از بروز اعتیاد در وهله اول، می‌تواند به صورت قابل ملاحظه‌ای هزینه‌های بعدی را کاهش دهد.۳

این راهبرد به جای مقابله با تبعات و پیامدهای ویرانگر اعتیاد، بر شناسایی و کاهش عوامل خطر و تقویت عوامل محافظت‌کننده در سطوح مختلف جامعه تأکید دارد.۵

آمارهای اعتیاد و پیامدهای آن در ایران: ابعاد مسئله

بررسی وضعیت اعتیاد در ایران، تصویری نگران‌کننده و گاهی متناقض را به نمایش می‌گذارد که خود نشان‌دهنده ابعاد پیچیده این معضل است. بر اساس گزارش‌های رسمی ستاد مبارزه با مواد مخدر، تعداد معتادان در کشور بین ۱.۳ میلیون نفر ۶ تا ۲.۸ میلیون نفر ۷ برآورد شده است.

این در حالی است که محاسبات جهانی که میانگین شیوع اعتیاد را در کشورهای توسعه‌یافته و غیرتوسعه‌یافته حدود ۶ درصد از جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال می‌داند، نشان می‌دهد که تعداد واقعی معتادان رسمی در ایران می‌تواند به بیش از ۳ میلیون نفر برسد.۶

برخی تحلیل‌ها پا را فراتر گذاشته و با در نظر گرفتن مصرف‌کنندگان غیرمستقیم، تخمین می‌زنند که حدود ۱۵ تا ۱۷ میلیون نفر، یعنی یک‌ششم جمعیت کشور، به طور مستقیم یا غیرمستقیم درگیر این معضل هستند.۲ این تضاد در آمارها یک چالش جدی در سیاست‌گذاری است و برنامه‌ریزی مؤثر را دشوار می‌سازد.۳

پیامدهای اعتیاد به مراتب گسترده‌تر از آمارهای صرف است و کل نظام اجتماعی و اقتصادی کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از نظر اقتصادی، قاچاق و مصرف مواد مخدر سالانه ضربه‌ای به اندازه ۱۱ درصد از تولید ناخالص ملی به اقتصاد ایران وارد می‌کند.۹

حجم اقتصاد غیرقانونی مواد مخدر در ایران بیش از ۳۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.۱۰ این هزینه‌های سنگین شامل مخارج درمان، کاهش بهره‌وری نیروی کار، و افزایش هزینه‌های امنیتی و قضایی است.۱ از منظر اجتماعی، اعتیاد به فروپاشی خانواده‌ها، افزایش جرائم مرتبط با مواد مخدر مانند سرقت و کلاهبرداری، و ناهنجاری‌های اجتماعی منجر می‌شود.۱

افزایش تعداد سرقت‌ها به بیش از یک میلیون فقره در سال‌های اخیر می‌تواند با افزایش هزینه‌های اعتیاد مرتبط باشد.۱۱ علاوه بر این، اعتیاد والدین توانایی لازم برای تربیت فرزندان را از بین برده و تأثیرات جبران‌ناپذیری بر آینده نسل بعدی خواهد داشت.۱

جدول ۱: مقایسه آمارهای شیوع اعتیاد و پیامدهای آن در ایران

مبانی نظری و سیاست‌گذاری پیشگیری از اعتیاد در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران

رویکردهای مبارزه با اعتیاد: از کاهش عرضه تا کاهش تقاضا

مبارزه با اعتیاد در سطح کلان بر دو رویکرد اصلی استوار است.۱۲ رویکرد نخست، «کاهش عرضه»، ماهیتی انتظامی و قضایی دارد و شامل اقداماتی نظیر کشف و خنثی‌سازی باندهای قاچاق، ممانعت از تولید و توزیع مواد مخدر و اعمال مجازات‌های سنگین است.۱۳

جمهوری اسلامی ایران با توجه به همجواری با بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان، نقش حیاتی در کاهش عرضه جهانی ایفا کرده و بیش از ۹۱ درصد کشفیات تریاک جهان را به خود اختصاص داده است.۱۳

رویکرد دوم، «کاهش تقاضا»، ماهیتی اجتماعی و بهداشتی دارد و بر کاهش میل و انگیزه افراد برای مصرف مواد مخدر تمرکز می‌کند.۱۲

این رویکرد به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: ۱) پیشگیری از شروع مصرف، ۲) درمان افراد معتاد، و ۳) کاهش آسیب‌های مرتبط با مصرف مواد.۱۲ این دو رویکرد مکمل یکدیگرند و موفقیت در مبارزه با اعتیاد مستلزم فعالیت مؤثر در هر دو حوزه است.۱۲

سطوح سه‌گانه پیشگیری: یک راهبرد علمی و اثربخش

برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد بر اساس میزان درگیری افراد با مواد، به سه سطح اصلی طبقه‌بندی می‌شوند که هر یک مخاطب و هدف متفاوتی دارند ۳:

• پیشگیری اولیه یا همگانی: این سطح از پیشگیری کل جامعه را در بر می‌گیرد و هدف آن جلوگیری از شروع مصرف مواد است.۱۲ تمرکز این برنامه‌ها بر تقویت عوامل محافظت‌کننده مانند مهارت‌های اجتماعی، عزت نفس، و روابط خانوادگی سالم است.۵ آموزش مهارت‌هایی نظیر نه گفتن، مدیریت استرس و حل مسئله به کودکان و نوجوانان در خانواده و مدرسه، از مهم‌ترین اقدامات در این سطح است.۳
• پیشگیری انتخابی: این سطح برای گروه‌هایی با ریسک بالاتر طراحی شده است، مانند دانش‌آموزان دارای مشکلات درسی یا نوجوانان در محله‌های پرخطر.۵ این برنامه‌ها تلاش می‌کنند با هدف قرار دادن دقیق‌تر عوامل خطر خاص در این گروه‌ها، از گرایش آن‌ها به مصرف مواد جلوگیری کنند.
• پیشگیری نشانه‌دار (ثالثیه): این مرحله به افراد بهبودیافته یا کسانی که سابقه مصرف دارند اختصاص دارد.۳ هدف اصلی آن جلوگیری از عود (بازگشت به مصرف) است.۳ مداخلاتی مانند روان‌درمانی، گروه‌های حمایتی (مانند معتادان گمنام)، اشتغال‌زایی و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای از اقدامات کلیدی در این سطح هستند.۳

تحقیقات نشان داده است که سرمایه‌گذاری در برنامه‌های پیشگیرانه از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است.۵ طبق داده‌ها، به ازای هر مقدار سرمایه‌گذاری در پیشگیری، حداقل ۱۰ برابر در هزینه‌های درمانی و آسیب‌های ناشی از مصرف مواد صرفه‌جویی می‌شود.۵ این یافته، اهمیت راهبردی تغییر نگرش از هزینه‌کرد بر درمان پرهزینه به سرمایه‌گذاری بر پیشگیری مؤثر را به وضوح نشان می‌دهد.

جایگاه قوانین و نهادهای ذی‌ربط در نظام پیشگیری ایران

مبارزه با مواد مخدر در ایران یک فرآیند بین‌بخشی است که نهادهای مختلفی را درگیر می‌کند.۱۳

ستاد مبارزه با مواد مخدر به عنوان نهاد سیاست‌گذار و هماهنگ‌کننده کلان عمل می‌کند، در حالی که نهادهای اجرایی مانند نیروی انتظامی، وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی وظایف مشخصی را بر عهده دارند.۱۳

نیروی انتظامی (فراجا) و به طور خاص پلیس مبارزه با مواد مخدر، مسئولیت اصلی مقابله با عرضه، قاچاق و کشف مواد را برعهده دارد.۱۳

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان متولی سلامت، بر ارتقای سواد سلامت، برنامه‌های فرزندپروری و ارائه خدمات درمانی از طریق نظام مراقبت‌های اولیه بهداشتی تمرکز دارد.۱۷

در این میان، سازمان بهزیستی، با مأموریت اجتماعی و حمایتی خود، نقشی محوری در حوزه پیشگیری، درمان و بازتوانی ایفا می‌کند که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شود.

نقش راهبردی سازمان بهزیستی در نظام پیشگیری از اعتیاد

اختیارات و رسالت قانونی سازمان بهزیستی

سازمان بهزیستی کشور به عنوان یک نهاد اجرایی مهم در نظام مبارزه با اعتیاد، عهده‌دار طراحی و نظارت بر برنامه‌های مرتبط با پیشگیری، درمان و کاهش آسیب است.۱۹

بر خلاف نهادهایی که رویکرد قضایی یا انتظامی دارند، رسالت این سازمان بر اساس قوانین و آیین‌نامه‌ها، توسعه مراکز داوطلبانه (ماده ۱۵) و مراکز کاهش آسیب است.۲۰

این سازمان با ماهیت حمایتی خود، به صورت کامل چرخه درمان اعتیاد را از پیشگیری اولیه تا بازتوانی و جامعه‌پذیری در نظر می‌گیرد.۲۱ در واقع، سازمان بهزیستی در سه سطح پیشگیری از اعتیاد یعنی اولیه، ثانویه و ثالثیه، به ایفای نقش می‌پردازد و آموزش کودکان در مهدکودک‌ها را نیز از مراحل اولیه پیشگیری می‌داند.۲۲

برنامه‌ها و خدمات کلیدی سازمان بهزیستی در حوزه پیشگیری

سازمان بهزیستی خدمات خود را در ۵ محور اصلی ارائه می‌دهد: شناخت، غربالگری و نظام ارجاع، پیشگیری، کاهش آسیب، درمان غیردارویی و بازتوانی و پیوند به جامعه.۲۳ برنامه‌های کلیدی این سازمان در حوزه پیشگیری شامل موارد زیر است:

• الف) برنامه پیشگیری اجتماع‌محور از اعتیاد: این برنامه با شیوه مشارکت مردم در محلات شهری و روستایی، محیط‌های آموزشی با تأکید بر کودکان و خانواده‌ها، و محیط‌های کار اجرا می‌شود.۱۹ هدف این رویکرد، بسیج همگانی برای جلب مشارکت اهالی محله و ایجاد تیم‌های داوطلب محلی با هدف پرداختن به نیازهای بومی در راستای پیشگیری از اعتیاد است.۵
• ب) برنامه‌های آگاه‌سازی و کارزارهای رسانه‌ای: بهزیستی با هدف حساس‌سازی مردم درباره پیشگیری از مصرف مواد، اقدام به تولید محتوای آموزشی و برگزاری جلسات آموزشی می‌کند.۱۹ یکی از نمونه‌های موفق این رویکرد، انتشار بسته‌های رسانه‌ای آموزشی در فضای مجازی تحت عنوان «کاربین» است.۱۹ علاوه بر این، برگزاری کمپین‌های رسانه‌ای موفق در مورد مواد خطرناکی مانند شیشه و گل، نشان‌دهنده اثربخشی این راهبرد است.۲۵
• ج) خدمات تخصصی و حمایتی:

• خط ملی اعتیاد (۰۹۶۲۸): این خط تماس با هدف ارائه راهکارهای پیشگیری و راهنمایی درخصوص درمان اعتیاد به صورت تلفنی فعالیت می‌کند و اطلاعات مراکز مجاز درمانی را نیز در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد.۱۹
• مراکز اقامتی بهبود و بازتوانی: این مراکز که بر اساس تبصره ۱ ماده ۱۵ قانون مبارزه با مواد مخدر فعالیت می‌کنند، خدمات درمانی و حمایتی را به صورت داوطلبانه و اقامتی (۱ تا ۳ ماه) به افراد بهبودیافته ارائه می‌دهند.۲۶ سازمان بهزیستی همچنین خدمات رایگان در مراکز جامعه‌پذیری برای بهبودیافتگان فاقد مسکن یا درگیر بسترهای اعتیاد ارائه می‌دهد.۲۱

جدول ۲: خلاصه‌ای از برنامه‌ها و خدمات کلیدی سازمان بهزیستی در حوزه پیشگیری

چالش‌ها و موانع: فاصله‌ بین ظرفیت و مسئولیت

علی‌رغم تلاش‌های گسترده و برنامه‌های متنوع، نظام پیشگیری و درمان اعتیاد در ایران با چالش‌های ساختاری و عملیاتی متعددی روبروست که اثربخشی آن را کاهش می‌دهد.

تحلیل فقدان هماهنگی بین‌دستگاهی

یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش روی مبارزه مؤثر با اعتیاد، فقدان هماهنگی و هم‌افزایی میان نهادهای مسئول است.۳

سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلفی مانند نیروی انتظامی، بهزیستی، وزارت بهداشت و نهادهای قضایی هر یک بر اساس وظایف قانونی خود عمل می‌کنند، اما سازوکار مؤثری برای هم‌افزایی تلاش‌های آن‌ها وجود ندارد.

این امر منجر به پراکندگی اقدامات، موازی‌کاری و کاهش اثربخشی کلی می‌شود.۳ در نتیجه، مدیریت اعتیاد دچار گسیختگی شده و برنامه‌ها به جای تکمیل یکدیگر، گاهی در تضاد با هم قرار می‌گیرند.۷

به عنوان مثال، رویکرد مقابله‌ای نیروی انتظامی ممکن است در مواردی منجر به تغییر الگوی مصرف به سمت مواد خطرناک‌تر و صنعتی شود که مدیریت آن‌ها از نظر بهداشتی و درمانی به مراتب پیچیده‌تر است.۶

چالش‌های قانونی و حقوقی

نظام حقوقی مبارزه با مواد مخدر در ایران رویکردی دوگانه دارد که گاهی با اصول نوین سلامت عمومی در تضاد است.۲۰ نگاه مجرمانه به مصرف‌کنندگان، یک مانع بزرگ بر سر راه پیشگیری است.۳

جرم‌انگاری مصرف مواد، افراد در معرض خطر را از دریافت کمک و مشاوره تخصصی دور می‌کند و به جای پذیرش اعتیاد به عنوان یک بیماری، آن‌ها را به عنوان مجرم می‌بیند.۳ این تضاد در فلسفه قانونی به مشکلات اجرایی نیز می‌انجامد.

برای مثال، ارجاع معتادان متجاهر (مشمول ماده ۱۶) که نیاز به نگهداری اجباری دارند، به مراکز درمانی داوطلبانه بهزیستی (ماده ۱۵) یک نمونه از این ناهماهنگی است.۲۰

سازمان بهزیستی برای پذیرش مسئولیت مدیریت مراکز ماده ۱۶، هفت شرط را مطرح کرده که شامل تفویض اختیارات قضایی، تأمین دارو و تدوین شیوه‌نامه‌های اجرایی است، زیرا مراکز بهزیستی فاقد سازوکارهای لازم برای نگهداری اجباری و جلوگیری از فرار معتادان هستند.۲۰

چالش‌های مالی و بودجه‌ای

با وجود شواهد علمی مبنی بر اثربخشی و صرفه اقتصادی پیشگیری، بودجه‌های تخصیص‌یافته به این حوزه کافی نیست.۳ بسیاری از برنامه‌های پیشگیری به دلیل کمبود منابع مالی تداوم ندارند یا به صورت سطحی اجرا می‌شوند.۳

برای نمونه، با وجود بودجه ۱۹ میلیارد تومانی برای اعتیاد در سازمان بهزیستی، این میزان با حجم و ابعاد مسئله همخوانی ندارد.۲۱

این امر نشان‌دهنده یک تصمیم‌گیری غیرعقلانی در سطح کلان است که بر اساس آن، منابع مالی به جای سرمایه‌گذاری در یک راهبرد پیشگیرانه و بلندمدت، عمدتاً در مقابله و درمان پرهزینه با نرخ بازگشت بالا مصرف می‌شود.۱۲

چالش‌های فرهنگی و اجرایی در سطح محلی

مدل‌های پیشگیری اجتماع‌محور که در سطح جهانی موفق عمل کرده‌اند، متکی به مشارکت داوطلبانه و فرهنگ کار تیمی هستند.۲۹ اما در ایران، عمده‌ترین علت عدم موفقیت این برنامه‌ها مشکلات فرهنگی است.۲۹

فرهنگ کار جمعی داوطلبانه هنوز به صورت کامل جا نیفتاده و بسیاری از افراد در تیم‌های اجتماع‌محور به جای تمرکز بر هدف اصلی برنامه، به دنبال منافع شخصی نظیر حل مشکل اشتغال یا افزایش درآمد خود هستند.۲۹

علاوه بر این، نبود آموزش کافی در این تیم‌ها، اجرای موفق برنامه‌ها را با موانع جدی مواجه می‌کند.۲۹ این امر نشان می‌دهد که صرفاً کپی‌برداری از مدل‌های خارجی کافی نیست و بومی‌سازی برنامه‌ها با در نظر گرفتن ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه یک ضرورت است.

راهکارها و توصیه‌های راهبردی

تقویت هماهنگی و اصلاحات ساختاری

برای مقابله مؤثر با اعتیاد، یکپارچه‌سازی فعالیت‌های نهادهای مختلف امری حیاتی است.۳ پیشنهاد می‌شود یک کارگروه یا نهاد هماهنگ‌کننده با اختیارات قانونی مشخص ایجاد شود تا وظایف نهادهای آموزش، بهداشت، قضایی و رسانه‌ای را در یک چارچوب هم‌افزا هدایت کند.۳

علاوه بر این، بازنگری در قوانین با هدف جایگزینی نگاه مجرمانه به مصرف‌کننده با رویکرد درمانی و اجتماعی، می‌تواند دسترسی افراد نیازمند به خدمات تخصصی را تسهیل کند.۳

تفویض اختیارات قانونی و قضایی کافی به سازمان بهزیستی برای مدیریت برنامه‌های پیچیده‌تر مانند مراکز ماده ۱۶، از دیگر اصلاحات ضروری است که بهزیستی برای پذیرش این مسئولیت درخواست کرده است.۲۰

افزایش و بهینه‌سازی تخصیص منابع

سیاست‌گذاران باید نگاه خود را از هزینه‌کرد بر پیشگیری به “سرمایه‌گذاری” در این حوزه تغییر دهند. تحلیل هزینه-فایده نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در پیشگیری از اعتیاد، بازدهی اقتصادی و اجتماعی بسیار بالایی خواهد داشت.۱۲ افزایش بودجه‌های تخصیص‌یافته به این حوزه باید با نگاهی پیشرفت‌محور از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر صورت گیرد و مقطعی نباشد.۲۱

توسعه برنامه‌های مبتنی بر شواهد و فرهنگ‌سازی

ضروری است که برنامه‌های پیشگیری و درمان بر اساس یافته‌های پژوهش‌های کاربردی و با توجه به شرایط بومی تدوین و اجرا شوند.۵

اولویت‌دهی به برنامه‌هایی که بر اساس اصول اثبات‌شده جهانی و با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران تطبیق یافته‌اند، می‌تواند اثربخشی آن‌ها را به شدت افزایش دهد.۲۷ همچنین، فرهنگ‌سازی برای تقویت روحیه کار داوطلبانه و مشارکت مردمی، به ویژه در برنامه‌های اجتماع‌محور، باید به صورت مستمر و عمیق دنبال شود.۲۹

جدول ۳: تحلیل هزینه-فایده رویکردهای مبارزه با اعتیاد

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

خلاصه یافته‌های اصلی

اعتیاد در ایران یک معضل چندوجهی است که هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی گزافی را بر جامعه تحمیل می‌کند. آمارهای متناقض و پیامدهای ویرانگر آن بر خانواده و افزایش جرائم، نشان‌دهنده ابعاد وسیع و پیچیدگی مسئله است.۱

در این میان، پیشگیری به عنوان یک رویکرد علمی، پایدار و مقرون به صرفه، از اهمیت حیاتی برخوردار است.۳ سازمان بهزیستی با مأموریت اجتماعی و برنامه‌هایی نظیر پیشگیری اجتماع‌محور، کارزارهای رسانه‌ای و ارائه خدمات تخصصی، نقشی کلیدی در این حوزه ایفا می‌کند.۱۹ با این حال، موانع ساختاری، قانونی، مالی و فرهنگی، اثربخشی این تلاش‌ها را با چالش مواجه کرده است.۳

افق پیش رو: نقش بهزیستی به عنوان محور پیشگیری

برای مقابله مؤثر با اعتیاد، تغییر نگاه از یک معضل صرفاً امنیتی به یک مسئله اجتماعی و بهداشتی ضروری است.۱۳

در این چشم‌انداز، سازمان بهزیستی به دلیل ماهیت حمایتی و رسالت اجتماعی خود، می‌تواند به عنوان محور اصلی و هماهنگ‌کننده برنامه‌های پیشگیرانه از اعتیاد در کشور عمل کند. تحقق این امر مستلزم رفع موانع موجود است؛ از جمله:

1. یکپارچه‌سازی و هماهنگی: ایجاد یک نظام هم‌افزا که وظایف نهادهای مختلف را به صورت یکپارچه و مکمل هم جهت‌دهی کند.۳
2. اصلاحات قانونی: بازنگری در قوانین با هدف کاهش نگاه مجرمانه و تسهیل دسترسی به خدمات حمایتی و درمانی.۳
3. سرمایه‌گذاری راهبردی: تخصیص بودجه‌های کافی و پایدار به برنامه‌های پیشگیری به جای هزینه‌کرد مقطعی بر مقابله و درمان.۵
4. بومی‌سازی و فرهنگ‌سازی: تطبیق مدل‌های موفق جهانی با ویژگی‌های فرهنگی جامعه و تقویت فرهنگ کار داوطلبانه و مشارکت مردمی.۲۷

با رفع این موانع، سازمان بهزیستی قادر خواهد بود نقش خود را به صورت کامل و مؤثر ایفا کرده و با توانمندسازی جوامع و افراد، سرمایه انسانی و اجتماعی کشور را در برابر این بلای خانمان‌سوز مصون نگه دارد.

استمرار پژوهش‌های کاربردی و ارزیابی مداوم اثربخشی برنامه‌ها برای تضمین موفقیت در بلندمدت، امری اجتناب‌ناپذیر است.

منابع مورداستناد

1. مقاله در مورد اعتیاد و آسیب های اجتماعی — کامل و جامع – مجله پی استور, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://blog.programstore.ir
2. اعتیاد در ایران؛ سایه سنگین مواد مخدر بر جامعه, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://etiad.org/post/addiction-in-iran/
3. چرا پیشگیری از اعتیاد مهم است؟ | مجله اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://etiad.org/post/preventing-addiction/
4. هزینه‌های مالی و اجتماعی بالای آسیب‌های ناشی از اعتیاد – خبرگزاری ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/94021306967
5. پیشگیری از اعتیاد، بسیار مقرون به صرفه تر از درمان است – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/80471
6. 3 میلیون معتاد؛ یک‌میلیون اعتیاد به شیشه – فرهیختگان آنلاین, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://farhikhtegandaily.com/page/58181/
7. 17 میلیون نفر درگیر اعتیاد – هم میهن, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://hammihanonline.ir
8. ٢ میلیون و ٨٠٢ هزار نفر آمار رسمی معتادان در کشور – ستاد مبارزه با مواد مخدر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://news.dchq.ir/3/?p=37272
9. آسیب اقتصادی موادمخدر به اندازه ۱۱ درصد از تولید ناخالص ملی است – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/83531874
10. حجم اقتصاد مواد مخدر در ایران بیش از ۳۰۰ هزار میلیارد تومان است, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.didbaniran.ir
11. اقتصاد خماری در ایران | مجله تحلیلی دقیقه, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://d-mag.ir/p18740
12. رویکردهای اساسی مبارزه با اعتیاد – کلینیک ترک اعتیاد دی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://day-ravan.com/article
13. تقدیر ایران از تلاش های پلیس و نیروی انتظامی در امر مبارزه با قاچاق مواد مخدر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.unodc.org/islamicrepublicofiran/fa/iran-commemorates-efforts-made-by-police-and-law-enforcement-against-drug-trafficking.html
14. پلیس مبارزه با مواد مخدر فراجا – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki
15. پیشگیری از اعتیاد با رعایت ۳ اصل مهم – ستاره, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://setare.com/fa/news/41897
16. مقاله بررسی اثربخشی برنامه پیشگیری از عود سوءمصرف مواد مخدر مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر بهزیستی روان‌شناختی و کاهش عود سوءمصرف مواد – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/1136820/
17. اعتیاد – معاونت بهداشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://phc.umsu.ac.ir
18. معرفی حوزه پیشگیری و کنترل سوء مصرف مواد – معاونت بهداشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://vch.iums.ac.ir
19. پیشگیری و درمان اعتیاد – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/25719
20. بهزیستی پذیرش مسئولیت مدیریت مراکز موضوع ماده ۱۶ را به ۷ بند …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.neginn.com/blog
21. رئیس مرکز درمان اعتیاد بهزیستی : ارائه خدمات رایگان به معتادان – ستاد مبارزه با مواد مخدر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://news.dchq.ir/3/?p=45380
22. سازمان بهزیستی برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی باید به معاونت ریاست جمهوری ارتقا پیدا کند, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، http://www.imam-khomeini.ir/fa/c803_90063
23. تشریح ۵ محور خدمات بهزیستی در حوزه اعتیاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/147604
24. تشریح ۵ محور خدمات بهزیستی در حوزه اعتیاد – ستاد مبارزه با مواد مخدر – خبر فارسی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://khabarfarsi.com/u/224931674
25. طرح های بهزیستی برای مبارزه با مخدرهای جدید/نیازمند همکاری مدرسه و ناجا هستیم – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/82723411
26. آیین نامه اجرایی مراکز مجاز درمان و کاهش آسیب اعتیاد به مواد مخدر و …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://davoudabadi.ir/page/6754289
27. راﻫﻨﻤﺎی ﭘﻴﺸﮕﻴﺮی از ﺳﻮء ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﺑﺮای دﺳﺖ اﻧﺪر ﻛﺎران رﺳﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﮔﺮوﻫﻲ, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.unodc.org/documents/islamicrepublicofiran/publications/Mass%20Media.pdf
28. بهزیستی برای پذیرش مدیریت مراکز معتادان متجاهر شرط گذاشت – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85770938
29. مشکلات فرهنگی دلیل عدم موفقیت برنامه‌های اجتماع محور پیشگیری از …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/2388009
30. چالش‌های تدوین برنامه‌ استراتژیک در سازمان بهزیستی کشور – دانشگاه علوم پزشکی تهران, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://payavard.tums.ac.ir/article-1-6390-fa.pdf
31. اثر بخشی سیاست های پیشگیری اولیه در بین نوجوانان با لحاظ مزایا و لذت ناشی از مصرف مواد مخدر – پژوهشنامه اقتصادی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۰, ۲۰۲۵، https://joer.atu.ac.ir/article_13057.html