مددکاری اجتماعی در زمان جنگ: اولین گام حیاتی و رویکردهای جامع

مددکاری اجتماعی در زمان جنگ: اولین گام حیاتی و رویکردهای جامع

پژوهشگر: دکتر جواد طلسچی یکتا «بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران»

مقدمه: تعریف مددکاری اجتماعی زمان جنگ و اهمیت آن

مددکاری اجتماعی در زمان جنگ یک حوزه حیاتی و پیچیده است که فراتر از چارچوب‌های سنتی کمک‌رسانی در زمان صلح عمل می‌کند. این حرفه به طور مستقیم با نیازهای تشدید شده و مشکلات پیچیده افراد و جوامع درگیر در منازعات مسلحانه سروکار دارد.۱ نقش مددکاران اجتماعی در این محیط‌ها شامل رسیدگی به نیازهای اولیه، حمایت از حقوق شهروندانی که ممکن است در طول جنگ تغییر کرده باشند، و بازسازی سیستم‌های حمایتی جامعه‌محور می‌شود.۱ مددکاران اجتماعی فعالانه در تحقق حقوقی که ممکن است در طول جنگ تغییر کرده باشند، مداخله می‌کنند و همچنین سیستم‌های حمایتی سنتی و جامعه‌محور را احیا می‌نمایند. این اقدامات نه تنها شامل حمایت از خانواده‌ها و افراد در سطح خرد می‌شود، بلکه به تقویت سیستم‌های غیررسمی حمایت اجتماعی در سطح میانی جامعه و حتی سیستم‌های نهادینه شده در سطح کلان نیز می‌پردازد.۱

برخلاف تصور رایج که مددکاری اجتماعی را حرفه‌ای با تمرکز محلی می‌داند، در زمان جنگ، این حرفه باید مسائل با دامنه جهانی را نیز در نظر بگیرد، چرا که مشکلات محلی مانند فقر تحت تأثیر عوامل جهانی قرار می‌گیرند.۲ این دیدگاه گسترده، مددکاران اجتماعی را قادر می‌سازد تا ریشه‌های عمیق‌تر مشکلات را درک کرده و به راه‌حل‌های پایدارتری دست یابند. هدف نهایی مددکاری اجتماعی در این زمینه، کمک به ایجاد یک نظم جهانی است که منابع تنش و خشونت مسلحانه را از بین ببرد و به رفع نیازهای اساسی انسان، دستیابی به عدالت و حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات کمک کند.۲ این رویکرد، مددکاری اجتماعی را به یک نیروی فعال در جهت صلح و ثبات جهانی تبدیل می‌کند.

این گزارش به بررسی جامع مددکاری اجتماعی در زمان جنگ می‌پردازد و بر شناسایی و تشریح “اولین گام حیاتی” در این زمینه تأکید دارد. این گام اولیه، پایه و اساس هرگونه مداخله مؤثر و اخلاقی در محیط‌های جنگی است. در ادامه، به تفصیل به چالش‌های منحصر به فرد، چارچوب‌های اخلاقی، رویکردهای نظری، پروتکل‌های ایمنی و درس‌های آموخته شده از تاریخ خواهیم پرداخت تا تصویری جامع از این حوزه حیاتی ارائه دهیم.

درک اینکه مددکاری اجتماعی در زمان جنگ صرفاً یک “واکنش” به بحران نیست، بلکه یک “مداخله تخصصی و پویا” است، از اهمیت بالایی برخوردار است. این حرفه نیازمند درک عمیق از پویایی‌های درگیری، تغییرات حقوقی، و ظرفیت‌های جامعه‌محور است. مددکاری اجتماعی در جنگ، به دلیل ماهیت پیچیده نیازها، تغییرات مداوم در حقوق افراد و جوامع، و دامنه گسترده مشکلات از سطح محلی تا جهانی، نمی‌تواند صرفاً به عنوان یک فعالیت خیریه یا واکنشی منفعلانه عمل کند. این حوزه فراتر از پاسخ به نیازهای فردی است و شامل تلاش برای تغییرات سیستمی و ساختاری نیز می‌شود. این پویایی و ظرفیت برای توسعه، مددکاری اجتماعی زمان جنگ را به یک حوزه مداخله استراتژیک و حیاتی تبدیل می‌کند که نه تنها به رنج‌های فوری پاسخ می‌دهد، بلکه به دنبال ایجاد تغییرات پایدار و عمیق‌تر در نظم اجتماعی و حقوقی است. این دوره از درگیری‌ها، در واقع، فرصت‌هایی را برای توسعه حرفه‌ای مددکاران اجتماعی فراهم می‌آورد و به آن‌ها امکان می‌دهد تا استراتژی‌های نوآورانه‌ای را برای مقاومت سازنده در برابر محرومیت‌های نهادی به کار گیرند.۱

بخش اول: درک محیط جنگی و چالش‌های مددکاری اجتماعی

ویژگی‌های مناطق جنگی و تأثیر آن بر نیازهای انسانی

مناطق جنگی با مجموعه‌ای خاص از نهادها و انتظارات تعریف می‌شوند که بر رفتار غیرنظامیان و مبارزان تأثیر می‌گذارند و به آن “نظم اجتماعی زمان جنگ” گفته می‌شود.۳ این نظم می‌تواند بر اساس وجود یک “قرارداد اجتماعی” ضمنی بین گروه مسلح و ساکنان محلی متفاوت باشد. حتی اگر این قرارداد لزوماً بر رضایت غیرنظامیان تکیه نداشته باشد، وجود قوانین رفتاری روشن و قابل پیش‌بینی را نشان می‌دهد که امکان پیش‌بینی‌پذیری را فراهم می‌آورد.۳ در چنین محیطی، تعامل بین مبارزان و بازیگران محلی، از جمله غیرنظامیان، مقامات دولتی و سازمان‌های غیردولتی، بر نهادهایی که امور غیرنظامی را تنظیم می‌کنند، تأثیر می‌گذارد و شکل جدیدی از نظم محلی را ایجاد می‌کند.۳

درگیری‌های مسلحانه و بلایای طبیعی نه تنها آسیب‌های فیزیکی، بلکه رنج‌های روانی و اجتماعی عمده‌ای را نیز به همراه دارند که سلامت روان و رفاه طولانی‌مدت جمعیت‌های آسیب‌دیده را تضعیف می‌کند.۴ این رنج‌ها شامل غم، ترس، اضطراب، احساس گناه، شرم و ناامیدی است که توانایی افراد برای مقابله را بیش از حد تحت فشار قرار می‌دهد.۵ ساختارهای اجتماعی جامعه، مانند سیستم‌های خانواده گسترده و شبکه‌های غیررسمی، ممکن است در هم بشکنند و مشکلات اجتماعی و روانی را تشدید کنند.۵ علاوه بر این، استرس طولانی‌مدت می‌تواند به رشد کودک آسیب برساند و خطر مشکلات جسمی یا روانی را در آینده افزایش دهد.۵

زیرساخت‌های نامناسب و آسیب‌دیده مانند جاده‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها و انبارهای کمتر مجهز، دسترسی به کمک‌های بشردوستانه را محدود می‌کنند.۶ این وضعیت، برنامه‌ریزی حمل و نقل را صرفاً بر اساس زیرساخت‌های محدود موجود، پیچیده می‌سازد. علاوه بر این، اختلالات ژئوپلیتیکی و سیاسی می‌توانند مانع از استفاده از مسیرهای تجاری استاندارد برای محموله‌های بشردوستانه شوند که منجر به تأخیر در تحویل کمک‌ها و افزایش هزینه‌های حمل و نقل می‌گردد.۶ عدم شفافیت و نظارت مؤثر بر حرکت محموله‌ها نیز به نوبه خود بر تحویل به موقع کمک‌ها تأثیر می‌گذارد و در نهایت به ذینفعان آسیب می‌رساند.۶ این عوامل، محیطی بسیار چالش‌برانگیز را برای عملیات‌های بشردوستانه و مددکاری اجتماعی ایجاد می‌کنند.مددکاری اجتماعی در زمان جنگ: اولین گام حیاتی و رویکردهای جامع 

چالش‌های منحصر به فرد مددکاران اجتماعی در بحران

مددکاران اجتماعی در مناطق درگیری با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبرو هستند که سلامت روان و توانایی عملیاتی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، پدیده “واقعیت آسیب‌زای مشترک” است. این اصطلاح به موقعیت‌هایی اشاره دارد که مددکاران اجتماعی و مراجعین آن‌ها “در معرض یا تهدید شرایط آسیب‌زای مشابه” قرار می‌گیرند.۱ این بدان معناست که مددکاران در حالی که به دنبال کمک به دیگران هستند، خود نیز از جنگ پریشان می‌شوند.۱ این وضعیت، حفظ روال کاری را برای آن‌ها دشوار می‌سازد و در عین حال از آن‌ها انتظار می‌رود که نقش الگو را برای مراجعین خود ایفا کنند.۱ مراقبت از خود حرفه‌ای برای عملکرد شایسته و اخلاقی مددکاران حیاتی است و به آن‌ها کمک می‌کند تا ثبات روانی و فیزیکی لازم برای کمک به نیازمندان را حفظ کنند.۷

این “واقعیت آسیب‌زای مشترک” نه تنها یک چالش روانی برای مددکاران است، بلکه یک عامل خطر عملیاتی محسوب می‌شود که مستقیماً بر کیفیت و پایداری خدمات مددکاری اجتماعی تأثیر می‌گذارد. اگر مددکاران خودشان در پریشانی باشند و نتوانند روال کاری خود را حفظ کنند، توانایی آن‌ها در ارائه خدمات مؤثر و پایدار به مراجعین کاهش می‌یابد. این یک تهدید مستقیم برای اثربخشی مداخله بشردوستانه است. بنابراین، سلامت روان و تاب‌آوری مددکاران نه تنها یک دغدغه اخلاقی و انسانی، بلکه یک ضرورت عملیاتی برای تضمین تداوم و کیفیت خدمات در مناطق جنگی است. سازمان‌ها و مددکاران باید به طور فعالانه به مدیریت این “واقعیت آسیب‌زای مشترک” از طریق برنامه‌های مراقبت از خود، حمایت روان‌شناختی و نظارت مناسب بپردازند تا از فرسودگی شغلی جلوگیری کرده و توانایی ارائه خدمات را حفظ کنند.

علاوه بر چالش‌های شخصی، مددکاران اجتماعی با موانع حقوقی و عملی در دسترسی به خدمات نیز روبرو هستند. جنگ منجر به تغییرات زیادی در نحوه پاسخگویی سیستم تأمین اجتماعی به نیازهای موجود و تشدید شده می‌شود، که اغلب منجر به عدم تحقق حقوق و کمک‌های مالی ناکافی می‌گردد.۱ به عنوان مثال، در برخی مناطق، افراد ممکن است در مورد حقوق خود در زمینه مرخصی اجباری بدون حقوق یا کاهش دستمزد به دلیل شرایط جنگی، اطلاعات نادرستی داشته باشند.۱ این وضعیت، مددکاران را مجبور می‌کند تا با آگاهی از تغییرات، در موارد فردی مداخله مستقیم داشته باشند و با سازمان‌های دیگر برای اطمینان از عدم تضییع حقوق همکاری کنند.۱ همچنین، درگیری‌های آشکار و پنهان بین مددکاران از طرفین متخاصم و چالش‌های همکاری ناشی از درگیری، محیط کاری را پیچیده‌تر می‌سازد.۱

این چالش‌های مربوط به تغییر حقوق و موانع همکاری، نشان‌دهنده لزوم رویکردی “سیستمی” و “پشتیبانی از حقوق” در مددکاری اجتماعی زمان جنگ است، نه صرفاً مداخله فردی. این مشکلات نشان می‌دهد که ریشه‌های نیازها صرفاً فردی نیستند، بلکه سیستمی و ساختاری هستند و مداخله صرفاً در سطح فردی برای حل این مشکلات کافی نیست. بنابراین، مددکاران باید استراتژی‌های مداخله مستقیم برای تحقق حقوق (حتی اگر تغییر کرده باشند) و همچنین استراتژی‌های نوآورانه مانند احیای سیستم‌های حمایتی جامعه‌محور را به کار گیرند.۱ این رویکرد نیازمند درک نظریه سیستم‌ها است که به بررسی تمام عوامل مؤثر بر رفتار و انتخاب‌های مراجع در یک محیط پیچیده می‌پردازد.۱۱ این نشان می‌دهد که مددکاری اجتماعی در جنگ باید از سطح خرد (فردی) به سطح کلان (سیستمی و جامعه‌محور) گسترش یابد تا ریشه‌های مشکلات را هدف قرار دهد و تغییرات پایدار ایجاد کند.

بخش دوم: اولین گام حیاتی: ارزیابی فوری و تامین نیازهای اولیه

اولین گام حیاتی در مددکاری اجتماعی زمان جنگ، انجام یک ارزیابی فوری و جامع از نیازها است. این ارزیابی باید چندبخشی باشد و با همکاری ذینفعان مختلف (از جمله سازمان‌های بشردوستانه، سازمان‌های غیردولتی، و مقامات دولتی) انجام شود تا درک مشترکی از وضعیت ایجاد شود و برنامه‌ریزی پاسخ فوری را آگاه کند.۱۲ این ارزیابی باید بر اساس نیاز باشد و مکانیسم‌های مقابله محلی ایمن را ارتقا دهد.۱۲ هدف این ارزیابی، شناسایی علل ریشه‌ای خطر و آسیب‌پذیری، میزان گستردگی مشکل، نحوه مقابله جوامع میزبان، و گروه‌های آسیب‌پذیر در معرض خطر است.۱۲ این فرآیند باید شامل بررسی داده‌های ثانویه موجود و در صورت لزوم، جمع‌آوری داده‌های اولیه از طریق مصاحبه با اطلاع‌رسانان کلیدی و گروه‌های متمرکز باشد.۱۲

دو مدل اصلی برای انجام این ارزیابی‌ها در شرایط اضطراری وجود دارد: مدل RAPID برای کمک‌های اولیه روان‌شناختی و ارزیابی نیازها در شرایط اضطراری پناهندگان (NARE) توسط UNHCR.

مدل RAPID (Rapport/Reflective/Active Listening, Assessment, Prioritization, Intervention, Disposition) ابزاری حیاتی برای ارائه کمک‌های اولیه روان‌شناختی (PFA) در زمان بحران است.۸ مرحله “ارزیابی” در این مدل، بر اساس روایت بازمانده و سؤالات خاص در مورد جزئیات رویداد و واکنش‌های او است، نه یک ارزیابی بالینی؛ این یک ارزیابی مبتنی بر عقل سلیم است که به بازمانده اجازه می‌دهد آنچه را اتفاق افتاده و واکنش‌هایش را توضیح دهد.۸ این مدل بر ایجاد رابطه اعتماد، گوش دادن فعال، اولویت‌بندی مراقبت‌های فوری، ارائه حمایت و آرامش، و در نهایت تعیین پیگیری مناسب و ارجاع به منابع تأکید دارد.۸

ارزیابی نیازها در شرایط اضطراری پناهندگان (NARE) توسط UNHCR یک رویکرد ارزیابی سریع چندبخشی در سطح جامعه است که توسط UNHCR طراحی شده تا به عملیات‌ها در ارزیابی مشترک نیازهای برآورده نشده و نگرانی‌های اصلی پناهندگان، جوامع میزبان و سایر افراد آواره کمک کند. هدف آن اطلاع‌رسانی به برنامه‌ریزی پاسخ فوری است.۱۲ مراحل NARE شامل شناسایی ذینفعان کلیدی و ترتیبات هماهنگی، تعیین اهداف و تصمیمات نیازمند اطلاعات ارزیابی، جزئیات نیازهای اطلاعاتی در یک برنامه تحلیل داده، تعریف سطح اندازه‌گیری (جامعه‌محور)، تعریف بازه زمانی، انجام بررسی داده‌های ثانویه، تصمیم‌گیری در مورد جمع‌آوری داده‌های اولیه، طراحی و آزمایش فرم‌ها، آموزش تیم، جمع‌آوری، تحلیل و انتشار اطلاعات، و آغاز پایش است.۱۲

انتخاب بین مدل‌های ارزیابی مانند RAPID و NARE به مقیاس و نوع بحران بستگی دارد. RAPID بیشتر برای مداخله فردی در لحظه بحران و کاهش پریشانی حاد مناسب است، در حالی که NARE یک رویکرد سیستمی و جامعه‌محور برای برنامه‌ریزی گسترده‌تر و پاسخ‌های اضطراری در مقیاس بزرگ است. این نشان‌دهنده نیاز به انعطاف‌پذیری و تطبیق ابزارها با شرایط خاص است. این دو مدل، اگرچه هر دو شامل “ارزیابی” هستند، اما در مقیاس، هدف و نوع اطلاعات جمع‌آوری شده متفاوت عمل می‌کنند. RAPID برای مداخله در نقطه تماس و کاهش پریشانی فوری است، در حالی که NARE برای درک جامع‌تر نیازهای جمعیتی و تخصیص منابع درازمدت‌تر است. بنابراین، “اولین گام حیاتی” در مددکاری اجتماعی زمان جنگ شامل یک رویکرد دوگانه است: انجام سریع ارزیابی‌های فردی (مانند RAPID) برای رسیدگی به نیازهای فوری و پریشانی حاد، و همزمان آغاز فرآیند ارزیابی گسترده‌تر و سیستمی (مانند NARE) برای درک تصویر بزرگ‌تر، شناسایی آسیب‌پذیری‌های ریشه‌ای و برنامه‌ریزی استراتژیک منابع. این نشان می‌دهد که ارزیابی اولیه باید هم عمق فردی و هم گستره جامعه‌محور را پوشش دهد.

اولویت‌بندی نیازهای اساسی: امنیت فیزیکی و نیازهای فیزیولوژیکی

پس از گوش دادن و ارزیابی وضعیت، قبل از اجرای هرگونه مداخله، اولویت‌بندی یا تریاژ وضعیت برای کمک به بازماندگانی که بیشترین نیاز به کمک را دارند، ضروری است.۸ رسیدگی به نیازهای اولیه پزشکی و فیزیکی، اولین گام است.۸ این اولویت‌بندی بر اساس اصول سلسله مراتب نیازهای مازلو صورت می‌گیرد.

نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو بیان می‌کند که افراد تنها زمانی می‌توانند به دنبال اهداف بالاتر (مانند عشق، یادگیری، هنر) باشند که نیازهای اساسی‌تر آن‌ها (مانند غذا، سرپناه، ایمنی) برآورده شده باشد.۱۱ این سلسله مراتب شامل نیازهای فیزیولوژیکی (مانند هوا، غذا، آب، سرپناه، خواب، سلامت فیزیکی)، نیازهای ایمنی (مانند امنیت فیزیکی، محافظت از آسیب، ثبات اقتصادی، دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، آزادی از ترس، نظم و ساختار، حمایت‌های قانونی)، نیازهای عشق و تعلق (مانند روابط صمیمی، دوستی، پیوندهای خانوادگی، عضویت در گروه)، نیازهای احترام (مانند عزت نفس، اعتماد به نفس، شناخت، احترام از دیگران)، و در نهایت نیاز به خودشکوفایی (مانند تحقق پتانسیل شخصی، خلاقیت) است.۱۳

در زمینه بحران‌های انسانی، این نظریه راهنمایی می‌کند که اولویت باید با تأمین نیازهای پایه مانند آب، غذا، سرپناه، خواب و امنیت فیزیکی باشد.۱۳ عدم تأمین این نیازهای پایه، مانع از توانایی افراد برای پرداختن به نیازهای روانی یا اجتماعی بالاتر می‌شود و می‌تواند پریشانی را تشدید کند.

سلسله مراتب نیازهای مازلو به عنوان یک چارچوب نظری، مستقیماً به جنبه “اولویت‌بندی” در مدل‌های عملیاتی مانند RAPID و NARE کمک می‌کند. این بدان معناست که “اولین گام حیاتی” نه تنها ارزیابی، بلکه ارزیابی با لنز اولویت‌بندی نیازهای اولیه است. مدل RAPID شامل “اولویت‌بندی” است که بر رسیدگی به نگرانی‌های فوری مانند ایمنی و پریشانی حاد تأکید دارد.۸ UNHCR نیز بر ارزیابی نیازهای برآورده نشده برای برنامه‌ریزی پاسخ فوری تأکید دارد.۱۲ این دو مفهوم به هم مرتبط هستند، زیرا “اولویت‌بندی” در عمل مددکاری اجتماعی در زمان جنگ باید بر اساس اصول مازلو باشد.

بنابراین، اولین گام حیاتی شامل شناسایی و برآورده کردن فوری نیازهای فیزیولوژیکی (غذا، آب، سرپناه) و ایمنی (امنیت فیزیکی) است، زیرا اینها پیش‌نیازهای هرگونه مداخله روان‌شناختی یا اجتماعی مؤثرتر هستند. این یک رابطه علی و معلولی است: عدم تأمین نیازهای پایه، مانع از پیشرفت در سایر سطوح نیازها می‌شود و پریشانی را تشدید می‌کند. این امر بر اهمیت هماهنگی با سازمان‌های لجستیکی برای اطمینان از دسترسی به اقلام ضروری مانند وعده‌های غذایی آماده، جیره‌های خشک، مکمل‌های غذایی، داروهای نجات‌بخش، کیت‌های اضطراری، آب تمیز، کیت‌های بهداشتی و پشه‌بند تأکید دارد.۶

جدول ۱: اجزای کلیدی مدل RAPID و کاربرد آن در پاسخ اولیه

این جدول به طور واضح و ساختاریافته، یک مدل عملیاتی برای پاسخ اولیه در بحران‌ها را نشان می‌دهد. این امر به خواننده کمک می‌کند تا “اولین گام حیاتی” را در یک چارچوب عملیاتی مشخص درک کند. این مدل نه تنها بر ارزیابی، بلکه بر مراحل بعدی مانند اولویت‌بندی و مداخله فوری نیز تأکید دارد که همگی بخشی از پاسخ اولیه هستند و یک رویکرد جامع و گام به گام را ارائه می‌دهند.مددکاری اجتماعی در زمان جنگ: اولین گام حیاتی و رویکردهای جامع 

بخش سوم: حمایت‌های روان‌اجتماعی اولیه و اصول اخلاقی

کمک‌های اولیه روان‌شناختی (PFA): اصول و کاربردها

کمک‌های اولیه روان‌شناختی (PFA) مجموعه‌ای از مهارت‌ها و دانش است که برای کمک به افراد در پریشانی استفاده می‌شود و هدف آن کمک به افراد برای احساس آرامش و توانایی مقابله در موقعیت‌های دشوار است.۱۰ PFA می‌تواند در زمان بحران یا مدت‌ها پس از آن ارائه شود و معمولاً شامل مراقبت، توجه، گوش دادن فعال و کمک عملی است.۱۰ این رویکرد به دنبال “توقف خونریزی عاطفی در لحظه” و تأمین نیازهای فیزیکی اولیه است تا افراد بتوانند به ثبات اولیه دست یابند.۱۵

اصول PFA بر اساس سه اقدام اساسی “نگاه کنید (Look)، گوش کنید (Listen) و ارتباط برقرار کنید (Link)” ساختار یافته است:

• Look (نگاه کنید): این اقدام اولیه شامل مشاهده و ارزیابی وضعیت است. هدف آن جمع‌آوری اطلاعات در مورد آنچه اتفاق افتاده است، شناسایی نیازمندان به کمک، خطرات ایمنی و امنیتی، آسیب‌های فیزیکی، نیازهای اساسی و عملی فوری (مانند غذا، آب، سرپناه)، و واکنش‌های عاطفی افراد در پریشانی است.۱۰
• Listen (گوش کنید): این مرحله به نحوه برقراری ارتباط با فرد در پریشانی از لحظه نزدیک شدن و تعامل اشاره دارد. شامل برقراری ارتباط آرام و همدلانه، گوش دادن فعال (حضور کامل، درک آنچه اتفاق افتاده، آگاهی از احساسات و نیازها)، پذیرش احساسات بدون قضاوت، آرام کردن فرد در پریشانی (صحبت با لحنی آرام و جملات کوتاه، هدایت به تمرینات تنفسی)، پرسیدن در مورد نیازها و نگرانی‌ها، و کمک به یافتن راه‌حل برای نیازهای فوری است.۱۰ این مرحله همچنین شامل شناخت زمانی است که فرد نمی‌خواهد صحبت کند و اجازه دادن به سکوت.۱۰
• Link (ارتباط برقرار کنید): این اقدام بر اتصال افراد به حمایت‌ها و منابع لازم تمرکز دارد. شامل کمک به افراد برای دسترسی به اطلاعات (از جمله آموزش روان‌شناختی برای درک رفتار و احساسات خود)، ارتباط با عزیزان و حمایت اجتماعی، کمک به حل مشکلات عملی (مانند حمل و نقل به خانه)، و دسترسی به خدمات و کمک‌های تخصصی‌تر در صورت نیاز (مانند ارجاع به متخصصان سلامت روان، گروه‌های حمایتی یا خطوط کمک‌رسانی برای کمک‌های مداوم) است.۹

PFA یک حضور دلسوزانه و حمایتی است که برای کاهش پریشانی حاد طراحی شده است، اما درمان، تشخیص یا مشاوره حرفه‌ای نیست.۸ این یک مهارت است که هر کسی می‌تواند آن را ارائه دهد، نه فقط متخصصان.۱۰

حمایت سلامت روان و روان‌اجتماعی (MHPSS): رویکرد جامع

حمایت سلامت روان و روان‌اجتماعی (MHPSS) به هر نوع حمایت محلی یا خارجی اشاره دارد که هدف آن محافظت یا ارتقای رفاه روان‌اجتماعی یا پیشگیری و درمان اختلالات سلامت روان در شرایط اضطراری بشردوستانه است.۵ این رویکرد فراتر از یک بخش خاص است و نیازمند یک رویکرد چندبخشی شامل بهداشت، آموزش و حفاظت (حفاظت جامعه‌محور، حفاظت از کودک، و خشونت مبتنی بر جنسیت) است.۵

MHPSS در عملیات‌های اضطراری حیاتی است زیرا جابجایی ناشی از بحران‌های انسانی، استرس روان‌شناختی و اجتماعی قابل توجهی را بر افراد، خانواده‌ها و جوامع وارد می‌کند.۵ افراد ممکن است قبل یا در طول فرار خود، فجایع را تجربه کرده باشند و شرایط زندگی فعلی، همراه با نگرانی در مورد کسانی که پشت سر گذاشته‌اند و نگرانی در مورد آینده، می‌تواند استرس و سختی قابل توجهی را تحمیل کند. این شرایط منجر به افزایش سطح اختلالات سلامت روان و مشکلات روان‌اجتماعی می‌شود.۵ از دست دادن و استرس می‌تواند باعث غم، ترس، اضطراب، احساس گناه، شرم و ناامیدی شود که توانایی افراد برای مقابله را بیش از حد تحت فشار قرار می‌دهد.۵ ساختارهای جامعه‌ای که رفاه جامعه را تنظیم می‌کنند، مانند سیستم‌های خانواده گسترده و شبکه‌های غیررسمی، ممکن است در هم بشکنند و مشکلات اجتماعی و روانی را تشدید کنند.۵ بنابراین، MHPSS به عنوان یک بخش ضروری از پاسخ اضطراری در نظر گرفته می‌شود، نه یک مداخله اختیاری.۵

PFA به عنوان یک مداخله “اولیه و فوری” در MHPSS گسترده‌تر قرار می‌گیرد. این بدان معناست که “اولین گام حیاتی” شامل نه تنها تأمین نیازهای فیزیکی، بلکه کاهش “خونریزی عاطفی” فوری از طریق PFA است تا زمینه برای حمایت‌های MHPSS طولانی‌مدت فراهم شود. PFA برای کمک به افراد در پریشانی حاد و کاهش آن است.۸ هدف آن “توقف خونریزی عاطفی در لحظه” و تأمین نیازهای فیزیکی اولیه است.۱۵ MHPSS یک رویکرد جامع‌تر برای رفاه روان‌اجتماعی و درمان اختلالات سلامت روان است و به عنوان یک بخش اساسی از پاسخ اضطراری در نظر گرفته می‌شود.۵ PFA نقطه ورود اولیه به طیف وسیع‌تر خدمات MHPSS است. PFA به ثبات اولیه کمک می‌کند، در حالی که MHPSS به دنبال حمایت‌های پایدارتر و جامع‌تر برای سلامت روان در طولانی‌مدت است. بنابراین، اولین گام حیاتی در مددکاری اجتماعی زمان جنگ، شامل یک پاسخ فوری و یکپارچه است که هم نیازهای فیزیکی (مطابق با سلسله مراتب مازلو) و هم نیازهای روانی اولیه (از طریق PFA) را برطرف می‌کند تا افراد بتوانند به ثبات اولیه دست یابند و برای مداخلات پیچیده‌تر MHPSS آماده شوند. این یک رابطه سلسله مراتبی و مکمل است که در آن PFA یک پیش‌نیاز عملیاتی برای اثربخشی برنامه‌های MHPSS بزرگ‌تر است.

اصل “آسیب نرساندن” و ملاحظات اخلاقی در عمل

مددکاران اجتماعی باید به ارزش‌های اصلی حرفه خود از جمله خدمت، عدالت اجتماعی، کرامت و ارزش فرد، اهمیت روابط انسانی، صداقت و شایستگی پایبند باشند.۷ این اصول، ایده‌آل‌هایی را تعیین می‌کنند که همه مددکاران اجتماعی باید به آن پایبند باشند.۷ اصل “آسیب نرساندن” (Non-maleficence) مستلزم آن است که امدادگران پیامدهای منفی احتمالی تصمیمات و اقدامات خود را به دقت در نظر بگیرند.۱۶ این اصل در کنار اصول “احترام به خودمختاری” (honoring the right of individuals to make informed decisions)، “نیکوکاری” (duty to do good) و “عدالت” (fair and equitable manner, without discrimination) چارچوب تصمیم‌گیری اخلاقی را فراهم می‌کند.۱۶

در مناطق درگیری، ارزش‌های فرهنگی، مذهبی یا شخصی امدادگران و جمعیت‌های آسیب‌دیده ممکن است با یکدیگر در تضاد باشند، که منجر به تنش‌های اخلاقی می‌شود که باید با حساسیت مدیریت شوند.۱۶ این شامل احترام به هنجارها و آداب و رسوم فرهنگی جوامع آسیب‌دیده است، زیرا عدم رعایت آن می‌تواند اعتماد و همکاری را تضعیف کند و اثربخشی تلاش‌های امدادی را کاهش دهد.۱۶

اصول اخلاقی مددکاری اجتماعی و اصول بشردوستانه (انسانیت، بی‌طرفی، بی‌غرضی، استقلال) نه تنها راهنمای عمل هستند، بلکه ابزاری برای “پذیرش” و “دسترسی” در مناطق درگیری محسوب می‌شوند. این بدان معناست که اخلاق در اینجا صرفاً یک دغدغه درونی نیست، بلکه یک استراتژی حیاتی برای موفقیت عملیاتی است. اصول بشردوستانه (انسانیت، بی‌طرفی، بی‌غرضی، استقلال) برای اقدام بشردوستانه اساسی هستند و توسط قطعنامه‌های مجمع عمومی سازمان ملل متحد تأیید شده‌اند.۱۸ رعایت اصول بشردوستانه دسترسی و پذیرش را تسهیل می‌کند و به کارکنان بشردوستانه کمک می‌کند تا کار خود را انجام دهند.۱۹ عدم رعایت این اصول می‌تواند مانع از دسترسی به مناطق جنگی شود و به امنیت کارکنان بشردوستانه آسیب برساند.۲۱

این نشان می‌دهد که اصول اخلاقی صرفاً یک دستورالعمل درونی نیستند، بلکه یک استراتژی عملی برای موفقیت در محیط‌های پیچیده و خطرناک هستند. بی‌طرفی و بی‌غرضی به ویژه برای کسب اعتماد همه طرفین درگیری و اطمینان از اینکه کمک‌ها بر اساس نیاز و بدون تبعیض ارائه می‌شوند، حیاتی است.۱۹ بنابراین، نقض این اصول (مانند جانبداری یا عدم رعایت بی‌طرفی) می‌تواند نه تنها به اعتبار مددکار آسیب برساند، بلکه مستقیماً دسترسی به جمعیت‌های نیازمند را مسدود کرده و ایمنی خود مددکاران را به خطر بیندازد.۲۰ این یک رابطه علی و معلولی است: رعایت اصول منجر به افزایش دسترسی و ایمنی می‌شود؛ در حالی که نقض اصول منجر به کاهش دسترسی و ایمنی می‌گردد. این امر بر لزوم آموزش مداوم و تقویت قضاوت اخلاقی در مددکاران اجتماعی تأکید دارد، به ویژه در مواجهه با تضادهای ارزشی و موقعیت‌هایی که قوانین و سیاست‌های آژانس ممکن است با تعهدات اخلاقی در تضاد باشند.۷

جدول ۲: ارزش‌های اصلی مددکاری اجتماعی و اصول بشردوستانه در مناطق درگیری

این جدول مقایسه‌ای، همپوشانی و تفاوت‌های ظریف بین اصول اخلاقی حرفه‌ای مددکاری اجتماعی و اصول حاکم بر اقدامات بشردوستانه را برجسته می‌کند. این امر برای مددکاران اجتماعی که در محیط‌های جنگی فعالیت می‌کنند، ضروری است تا بتوانند تصمیمات اخلاقی پیچیده را با در نظر گرفتن هر دو مجموعه اصول اتخاذ کنند. این جدول به وضوح نشان می‌دهد که چگونه ارزش‌های مددکاری اجتماعی با اصول بشردوستانه همسو می‌شوند و مبنای اخلاقی محکمی برای عمل در بحران‌ها فراهم می‌آورند.

بخش چهارم: ایمنی و امنیت مددکاران اجتماعی در مناطق جنگی

تهدیدات و خطرات پیش روی مددکاران بشردوستانه

مددکاران بشردوستانه در مناطق درگیری با تهدیدات فزاینده‌ای از جمله قتل، آدم‌ربایی و حملات منجر به جراحت جدی مواجه هستند.۲۴ پایگاه داده امنیت کارکنان امدادی (Aid Worker Security Database) افزایش قابل توجهی در حملات عمده به کارکنان امدادی را گزارش کرده است؛ به طوری که در سال ۲۰۲۴، ۴۰۲ حمله عمده ثبت شده که بالاترین رقم از سال ۱۹۹۷ است.۲۴ اکثر قربانیان این حملات، کارکنان محلی هستند (۳۷۳ کارمند ملی در مقابل ۱۱ کارمند بین‌المللی در سال ۲۰۲۴).۲۴ این حملات می‌تواند توسط نیروهای مسلح منظم، گروه‌های مسلح غیردولتی، پلیس و نیروهای امنیتی، گروه‌های جنایتکار و دیگران انجام شود.۲۴

علاوه بر خشونت مستقیم، مددکاران با چالش‌های لجستیکی و عملیاتی نیز روبرو هستند. زیرساخت‌های نامناسب و آسیب‌دیده مانند جاده‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها و انبارهای کمتر مجهز، دسترسی به کمک‌های بشردوستانه را محدود می‌کنند.۶ این وضعیت، برنامه‌ریزی حمل و نقل را صرفاً بر اساس زیرساخت‌های محدود موجود، پیچیده می‌سازد. اختلالات ژئوپلیتیکی و سیاسی نیز می‌توانند مانع از استفاده از مسیرهای تجاری استاندارد برای محموله‌های بشردوستانه شوند که منجر به تأخیر در تحویل کمک‌ها و افزایش هزینه‌های حمل و نقل می‌گردد.۶ عدم شفافیت و نظارت مؤثر بر حرکت محموله‌ها نیز به نوبه خود بر تحویل به موقع کمک‌ها تأثیر می‌گذارد و در نهایت به ذینفعان آسیب می‌رساند.۶ این عوامل، محیطی بسیار چالش‌برانگیز و خطرناک را برای عملیات‌های بشردوستانه و مددکاری اجتماعی ایجاد می‌کنند.

چارچوب‌های حقوق بین‌الملل بشردوستانه (IHL) برای حفاظت

حقوق بین‌الملل بشردوستانه (IHL) مجموعه‌ای از قوانین است که به دلایل بشردوستانه به دنبال محدود کردن اثرات درگیری مسلحانه است.۲۱ این قوانین شامل عبور سریع و بدون مانع کمک‌های بشردوستانه، آزادی حرکت کارکنان بشردوستانه، و حفاظت از غیرنظامیان (از جمله کارکنان پزشکی و بشردوستانه) می‌شود.۲۱ کنوانسیون‌های ژنو ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی ۱۹۷۷ و ۲۰۰۵ آن، مبنای IHL را تشکیل می‌دهند و حفاظت از کارکنان بشردوستانه را یک قاعده الزام‌آور حقوق عرفی بین‌الملل می‌دانند.۲۱ سازمان ملل متحد و شورای امنیت آن نیز از طریق قطعنامه‌های متعدد، از همه طرفین درگیری می‌خواهند که ایمنی و امنیت کارکنان بشردوستانه را تضمین کرده و مانع کار آن‌ها نشوند.۲۴

با وجود چارچوب‌های حقوقی قوی (IHL)، افزایش حملات به کارکنان بشردوستانه نشان‌دهنده “کمبود اراده سیاسی برای رعایت” این قوانین است.۲۴ این وضعیت نشان می‌دهد که صرفاً وجود قوانین کافی نیست؛ بلکه اجرای آن‌ها و پاسخگویی در قبال نقض آن‌ها ضروری است. این شکاف بین هنجار قانونی و عمل میدانی، یک چالش بزرگ برای جامعه بشردوستانه است. این وضعیت ایجاب می‌کند که مددکاران اجتماعی و سازمان‌های بشردوستانه نه تنها بر دانش IHL تمرکز کنند، بلکه فعالانه در “وکالت” (Advocacy) برای رعایت آن، ایجاد “مکانیسم‌های پاسخگویی” و “سیستم‌های مدیریت ریسک امنیتی” (SRM) مشارکت داشته باشند تا از خود و مراجعینشان محافظت کنند.۲۱ این نشان می‌دهد که حفاظت از کارکنان بشردوستانه یک مسئولیت مشترک است که نیازمند تلاش‌های هماهنگ در سطوح ملی، بین‌المللی و سازمانی است. این تلاش‌ها شامل حمایت از دادگاه کیفری بین‌المللی و دادگاه‌های محلی برای پاسخگو کردن عاملان خشونت، استفاده از ابزارهای دیپلماتیک و سیاسی برای تشویق طرفین به رعایت دسترسی بشردوستانه، و حمایت از سیستم‌های اطلاع‌رسانی بشردوستانه برای محافظت از کارکنان امدادی است.۲۴

راهبردهای ارزیابی و کاهش ریسک برای مددکاران اجتماعی در مناطق درگیری

برای حفظ ایمنی مددکاران اجتماعی در مناطق جنگی و تضمین تداوم خدمات، یک رویکرد جامع برای ارزیابی و کاهش ریسک ضروری است. این رویکرد شامل مسئولیت فردی، پشتیبانی سازمانی و رعایت قوانین بین‌المللی است.

ارزیابی ریسک: قبل از هر بازدید میدانی، مددکاران اجتماعی باید یک ارزیابی ریسک جامع انجام دهند.۲۸ این ارزیابی شامل عوامل زیر است:

• عوامل محیطی: شامل داشتن آدرس دقیق و کامل برای جلوگیری از سردرگمی، ارزیابی ریسک خشونت در محله، زمان‌بندی بازدید در ساعات کم‌خطرتر، بررسی شرایط آب و هوایی (مانند گرمای شدید یا جاده‌های یخی)، آگاهی از رویدادهای اخیر در محله (مانند قتل یا سرقت) که ممکن است ریسک را افزایش دهد، بررسی پوشش دستگاه‌های موبایل در منطقه، و ارزیابی اینکه آیا شناسایی آژانس (مانند لوگوی وسیله نقلیه) ممکن است ریسک را افزایش دهد.۲۹
• فضای زندگی مراجع: بررسی دسترسی آسان به خروجی‌ها، وضعیت روشنایی و تمیزی فضاهای مشترک، حضور افراد دیگر در منزل (کودکان، والدین، سایر بستگان یا دوستان، حیوانات خانگی از جمله سگ‌های نگهبان)، احتمال درگیر بودن مراجع یا افراد حاضر در فعالیت‌های مجرمانه یا خطرناک، و خطر افزایش بیماری، عفونت یا آفات در محیط خانه.۲۹
• فعالیت‌های کاری پیشنهادی: ارزیابی اینکه آیا مددکار در طول بازدید درگیر فعالیت‌های پرخطر (مانند حذف کودک، اطلاع‌رسانی کاهش مزایا، فسخ حقوق والدین، اجرای یک رویه تعهد مدنی، کمک به قربانی خشونت خانگی برای رفتن به خانه امن، یا ارائه اطلاعات ناخوشایند دیگر) خواهد شد.۲۹
• وضعیت مراجع: بررسی اینکه آیا مراجع مشکل فعال سوءمصرف مواد (به ویژه الکل) دارد، بیماری روانی یا اختلال شخصیت (به ویژه درمان‌نشده) دارد، یا سابقه یا فراوانی خشونت یا رفتار تهدیدآمیز دارد.۲۹
• آسیب‌پذیری مددکار: ارزیابی عواملی مانند کار تنها، شرایط فیزیکی قابل مشاهده که ممکن است آسیب‌پذیری را افزایش دهد (بارداری، معلولیت، استفاده از عصا)، عدم تجربه، ظاهر ترسو، آسیب‌پذیر، گم‌شده یا گیج، نگرش سهل‌انگارانه و/یا اعتماد به نفس بیش از حد، سوگیری یا کلیشه‌سازی مددکار که باعث واکنش بیش از حد یا کمتر از حد به تهدیدات ایمنی می‌شود، پوشش (پوشیدن جواهرات و سایر اشیاء با ارزش، کفش‌های پاشنه بلند) که به آسیب‌پذیری می‌افزاید، و لوازم جانبی (دکمه‌های سیاسی، جواهرات مذهبی) یا ظاهر (مانند خالکوبی، پیرسینگ) که نمی‌توان پوشاند و ممکن است توجه را جلب/افزایش دهد.۲۹
• وضعیت تجهیزات اضطراری: اطمینان از اینکه وسیله نقلیه در وضعیت خوب و قابل استفاده است، دستگاه موبایل کاملاً شارژ شده است، رادیو دوطرفه کار می‌کند، و شماره تلفن‌های اضطراری در دسترس هستند.۲۹

کاهش ریسک:

• همراهی و کار تیمی: تا حد امکان، مددکاران باید از کار تنها خودداری کرده و از سیستم “همراه” (buddy system) استفاده کنند، به‌ویژه در محیط‌های پرخطر مانند مراکز نگهداری نوجوانان، زندان‌ها، مراکز سلامت روان، پناهگاه‌ها و در طول بازدیدهای خانگی.۲۹ حضور یک همکار می‌تواند در ارزیابی ریسک، آرام‌سازی و کنترل کلی وضعیت حیاتی باشد.۳۰
• شناخت مراجع و محیط: انجام تحقیقات پس‌زمینه کامل در مورد مراجع (تاریخچه، سوابق جنایی و پزشکی، وضعیت فعلی) و مشاهده دقیق محیط اطراف برای شناسایی علائم هشداردهنده (مانند سوءمصرف مواد، خشونت) حیاتی است.۳۰
• حفظ کنترل و آرام‌سازی: حفظ خونسردی و کنترل بر وضعیت، آگاهی از محیط، توجه به علائم هشداردهنده و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تکنیک AER (Acknowledge, Empathize, Reassure) می‌تواند در موقعیت‌های خطرناک مؤثر باشد.۳۰ این شامل مدیریت زبان بدن، لحن صدا و ارتباطات کلامی است.۳۰
• ارتباط و اطلاع‌رسانی: اطلاع‌رسانی مداوم به سازمان و سرپرست در مورد مکان و زمان بازدید، و داشتن وسایل ارتباطی (تلفن همراه کاملاً شارژ شده، رادیو دوطرفه) در دسترس.۲۹ همچنین، گزارش هرگونه سوءاستفاده، بدرفتاری، خشونت یا سوءرفتار مشاهده شده یا تجربه شده ضروری است.۳۰
• تجهیزات و محیط کار ایمن: استفاده از تجهیزات ایمنی مانند دکمه‌های وحشت بی‌سیم یا سوت.۳۰ سازمان‌ها باید محیط‌های کاری ایمن (مانند دسترسی کنترل شده، مبلمان مناسب برای خروج آسان که مانع به دام افتادن نشود و اشیایی که می‌توانند به عنوان سلاح استفاده شوند را حذف کند) و سیاست‌های امنیتی جامع را فراهم کنند.۲۹
• آموزش و توسعه مهارت: مددکاران باید در مهارت‌های کاهش ریسک و ارتقای ایمنی، از جمله ارزیابی ریسک، برنامه‌ریزی ایمنی، تکنیک‌های آرام‌سازی، و دفاع غیرخشونت‌آمیز، آموزش ببینند.۳۲ سازمان‌ها باید آموزش‌های منظم برای کارکنان خدمات مستقیم فراهم کنند.۳۲
• همکاری با مقامات امنیتی: ایجاد روابط مستمر با نیروهای امنیتی و پلیس برای هماهنگی و درخواست کمک در صورت نیاز.۳۲

ایمنی مددکار اجتماعی نه تنها یک مسئولیت فردی، بلکه یک مسئولیت سازمانی و سیستمی است. سازمان‌ها باید پروتکل‌ها، آموزش‌ها و تجهیزات لازم را فراهم کنند تا مددکاران بتوانند با اطمینان و اثربخشی در محیط‌های پرخطر فعالیت کنند. اثربخشی اقدامات فردی به شدت به حمایت‌های سازمانی و وجود پروتکل‌های مشخص بستگی دارد. عدم وجود این حمایت‌ها می‌تواند ریسک فردی را به شدت افزایش دهد و منجر به فرسودگی شغلی یا آسیب فیزیکی شود. این نشان می‌دهد که برای حفظ ایمنی مددکاران و در نتیجه تداوم خدمات، یک رویکرد جامع و چندلایه لازم است که شامل مسئولیت فردی، پشتیبانی سازمانی (از جمله مدیریت ریسک امنیتی SRM) و رعایت قوانین بین‌المللی (IHL) باشد. این یک اکوسیستم ایمنی است که در آن هر جزء بر دیگری تأثیر می‌گذارد و ضعف در یک بخش می‌تواند کل سیستم را به خطر بیندازد.

جدول ۳: راهبردهای ارزیابی و کاهش ریسک برای مددکاران اجتماعی در مناطق درگیری

این جدول یک چک‌لیست عملی و جامع برای مددکاران اجتماعی و سازمان‌هایشان فراهم می‌کند تا به طور فعال خطرات را شناسایی کرده و اقدامات پیشگیرانه را برای حفظ ایمنی در محیط‌های پرخطر انجام دهند. این امر به افزایش اثربخشی و پایداری خدمات در مناطق جنگی کمک می‌کند، زیرا ایمنی کارکنان پیش‌شرط اساسی برای ارائه کمک‌های بشردوستانه است.

بخش پنجم: رویکردهای نظری و درس‌های آموخته شده از تاریخ

نظریه‌های کلیدی مددکاری اجتماعی در بحران‌های انسانی

مددکاری اجتماعی در بحران‌های انسانی از چندین نظریه کلیدی بهره می‌برد که به درک عمیق‌تر پویایی‌های انسانی و اجتماعی در شرایط جنگ کمک می‌کند.

نظریه روان‌اجتماعی (Person-in-Environment – PIE): این نظریه که توسط اریک اریکسون توسعه یافته، اصل اصلی مددکاری اجتماعی است و بیان می‌کند که شخصیت فرد در مراحل مختلف، بر اساس محیط و روابط با خانواده و جامعه شکل می‌گیرد.۱۱ در مناطق جنگی، این نظریه به مددکاران کمک می‌کند تا تأثیرات گسترده و چندوجهی جنگ بر افراد و جوامع را درک کنند. این تأثیرات شامل نه تنها آسیب‌های مستقیم فیزیکی، بلکه تغییرات در روابط خانوادگی، ساختارهای اجتماعی، و دسترسی به منابع است که همگی بر سلامت روان و رفاه فرد تأثیر می‌گذارند.۵

نظریه سیستم‌ها: این نظریه چارچوبی برای درک چرایی رفتار یک فرد ارائه می‌دهد. مددکاران اجتماعی می‌توانند تمام عواملی را که بر مراجع تأثیر می‌گذارند، بررسی کنند تا تصویری جامع از محرک‌های رفتار و انتخاب‌های او به دست آورند.۱۱ این امر در محیط‌های جنگی که عوامل متعددی (خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی) بر زندگی افراد تأثیر می‌گذارند، بسیار مهم است. نظریه سیستم‌ها به مددکاران اجازه می‌دهد تا مشکلات را نه به عنوان مسائل فردی، بلکه به عنوان نتایج پیچیده تعاملات درون یک سیستم بزرگ‌تر ببینند و مداخلات خود را بر اساس این درک جامع تنظیم کنند.۱۱

مراقبت مبتنی بر تروما (Trauma-Informed Care): این رویکرد بر شناخت شیوع ناملایمات اولیه در زندگی مراجعین، مشاهده مشکلات فعلی به عنوان علائم مقابله‌ای ناسازگار، و درک چگونگی شکل‌گیری باورهای اساسی مراجع در مورد جهان توسط تروما تأکید دارد.۳۴ تروما می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از جمله خشونت بین فردی، بلایای طبیعی، و جنگ.۳۵ در مناطق جنگی، افراد اغلب در معرض تروماهای مزمن و چندگانه (polyvictimization) قرار می‌گیرند که منجر به استرس سمی و واکنش‌های پیچیده تروما می‌شود.۳۴ مراقبت مبتنی بر تروما به مددکاران کمک می‌کند تا به جای تمرکز بر آسیب‌شناسی، بر نقاط قوت مراجعین تأکید کنند و به ساخت مهارت‌های سالم به جای صرفاً پرداختن به علائم بپردازند.۳۴

تلفیق نظریه سیستم‌ها با مراقبت مبتنی بر تروما برای مددکاری اجتماعی در زمان جنگ ضروری است. تروما در مناطق جنگی اغلب “پیچیده” و “چندگانه” است و نیازمند درک تأثیرات آن در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی است. تروما می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از جمله جنگ، و به مشکلات روانی و اجتماعی منجر شود.۳۴ نظریه سیستم‌ها به مددکاران کمک می‌کند تا تمام عوامل مؤثر بر رفتار یک فرد را درک کنند.۱۱ این ترکیب نشان می‌دهد که تروما در جنگ اغلب در یک سیستم پیچیده از عوامل اجتماعی، خانوادگی و محیطی رخ می‌دهد و صرفاً تمرکز بر تروما در سطح فردی کافی نیست. یک رویکرد مؤثر در مددکاری اجتماعی زمان جنگ باید از نظریه سیستم‌ها برای درک شبکه‌های پیچیده تأثیرگذار بر افراد آسیب‌دیده از تروما استفاده کند و سپس مداخلات مبتنی بر تروما را در این چارچوب سیستمی اعمال کند. این به معنای در نظر گرفتن تروما نه تنها به عنوان یک تجربه فردی، بلکه به عنوان یک پدیده سیستمی است که نیاز به راه‌حل‌های چندسطحی دارد. این رویکرد به مددکاران اجازه می‌دهد تا به طور همزمان به نیازهای فوری و ریشه‌های ساختاری مشکلات بپردازند.

بررسی تاریخی نقش مددکاری اجتماعی در جنگ‌های گذشته و درس‌های آن

تاریخچه مددکاری اجتماعی در زمان جنگ نشان‌دهنده تکامل این حرفه در پاسخ به نیازهای پیچیده ناشی از درگیری‌های مسلحانه است.

جنگ داخلی آمریکا (۱۸۶۱-۱۸۶۵): نیاز به اقدامات رفاه اجتماعی عمده‌ای مانند کمیسیون بهداشتی ایالات متحده و صلیب سرخ آمریکا را ایجاد کرد.۳۶ این دوره شاهد ظهور اولین برنامه رفاه اجتماعی فدرال، یعنی “دفتر بردگان آزاد” (Freedmen’s Bureau) بود که هدف آن کمک به بردگان تازه آزاد شده بود، هرچند به دلیل کمبود بودجه و فشار سیاسی، عمر کوتاهی داشت.۳۶

جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸): برای اولین بار، مددکاران اجتماعی برای درمان “شوک روانی” (shell shock) سربازان به کار گرفته شدند که نشان‌دهنده گسترش نقش آن‌ها فراتر از فقر بود.۳۶ نیاز به مددکاران روانپزشکی اجتماعی در بیمارستان‌های نظامی پیش‌بینی شد و دوره‌های آموزشی در کالج اسمیت در سال ۱۹۱۸ راه‌اندازی گردید.۳۷ سازمان‌هایی مانند صلیب سرخ آمریکا، YMCA و YWCA نقش حیاتی در ارائه کمک، راحتی و فعالیت‌های تفریحی به سربازان و خانواده‌هایشان ایفا کردند.۳۸

جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹-۱۹۴۵): نیاز شدیدی به مددکاران اجتماعی پزشکی و روانپزشکی وجود داشت؛ به طوری که در سال ۱۹۴۲، حدود ۱۲۰۰ جای خالی در مددکاری اجتماعی پزشکی و ۱۰۰۰ جای خالی در مددکاری اجتماعی روانپزشکی تخمین زده شد.۳۶ مددکاران در توسعه خدمات برای جوامع آسیب‌دیده از جنگ و کمک به سربازان و خانواده‌هایشان برای مقابله با جراحات و مشکلات پزشکی نقش داشتند.۳۶ کمبود شدید کارکنان آموزش‌دیده، حقوق پایین و رویه‌های استخدام کند، چالش‌های عمده‌ای بودند که منجر به ابتکاراتی مانند بورسیه‌های تحصیلی برای دانشجویان مددکاری اجتماعی شد.۳۹

درس‌های آموخته شده:

• نیاز به تخصص‌گرایی: جنگ‌ها نیاز به تخصص‌های جدید در مددکاری اجتماعی، به‌ویژه در زمینه سلامت روان و تروما را برجسته کردند.۳۶ این نشان می‌دهد که بحران‌ها به عنوان کاتالیزورهایی برای توسعه و حرفه‌ای‌سازی رشته عمل می‌کنند.
• چالش‌های نیروی انسانی: کمبود شدید کارکنان آموزش‌دیده، حقوق پایین و رویه‌های استخدام کند، چالش‌های عمده‌ای بودند که مانع از پاسخگویی مؤثر به نیازها می‌شدند.۳۹ این مشکلات، اهمیت سرمایه‌گذاری در آموزش و جذب نیروی انسانی متخصص را آشکار ساخت.
• تغییر نقش: نقش مددکاری اجتماعی از تمرکز بر نیازهای اولیه بقا در دوران رکود بزرگ، به سمت رسیدگی به مسائل پیچیده‌تر روان‌شناختی و اجتماعی ناشی از جنگ تغییر یافت.۳۹ این تحول، نشان‌دهنده انطباق‌پذیری حرفه با نیازهای متغیر جامعه است.

تاریخ مددکاری اجتماعی در جنگ نشان می‌دهد که بحران‌ها کاتالیزورهایی برای “تکامل و حرفه‌ای‌سازی” این رشته هستند، اما همچنین نقاط ضعف مکرری مانند کمبود نیروی انسانی و نیاز به ادغام بهتر با سایر بخش‌ها را آشکار می‌کنند. جنگ‌های جهانی نیاز به مددکاران اجتماعی متخصص در سلامت روان را ایجاد کردند.۳۶ با این حال، کمبود نیروی انسانی و عدم ادغام کافی مددکاری اجتماعی در سازمان‌های نظامی در ابتدا وجود داشت.۳۷ این نشان می‌دهد که در حالی که نیازها در زمان جنگ به سرعت تکامل می‌یابند و حرفه را به سمت تخصص‌گرایی سوق می‌دهند، اما چالش‌های ساختاری (مانند تأمین نیروی انسانی و جایگاه حرفه‌ای) همچنان باقی می‌مانند. درس آموخته شده این است که آمادگی برای مددکاری اجتماعی زمان جنگ باید شامل سرمایه‌گذاری در آموزش و توسعه نیروی انسانی متخصص، و همچنین ایجاد ساختارهای سازمانی قوی باشد که مددکاری اجتماعی را به عنوان یک جزء جدایی‌ناپذیر از پاسخ‌های اضطراری در نظر بگیرد، نه یک افزودنی اختیاری. این امر به معنای برنامه‌ریزی استراتژیک برای جذب و حفظ مددکاران در محیط‌های پرخطر و اطمینان از حمایت‌های لازم برای آن‌ها است.

نتیجه‌گیری و توصیه‌ها

اولین گام حیاتی در مددکاری اجتماعی زمان جنگ، انجام یک ارزیابی فوری و جامع از نیازها است که با اولویت‌بندی نیازهای فیزیولوژیکی و ایمنی (بر اساس سلسله مراتب مازلو) آغاز می‌شود. این ارزیابی باید بلافاصله با ارائه کمک‌های اولیه روان‌شناختی (PFA) برای کاهش پریشانی حاد تکمیل گردد. این گام اولیه نه تنها به تأمین نیازهای فوری می‌پردازد، بلکه زمینه را برای مداخلات پیچیده‌تر حمایت سلامت روان و روان‌اجتماعی (MHPSS) و سایر حمایت‌های اجتماعی در طولانی‌مدت فراهم می‌کند. این رویکرد یکپارچه، پایه و اساس هرگونه مداخله مؤثر و اخلاقی در محیط‌های جنگی است و به مددکاران امکان می‌دهد تا به طور همزمان به ابعاد فیزیکی و روانی رنج انسانی پاسخ دهند.

توصیه‌های کلیدی برای عمل، آموزش و سیاست‌گذاری:

۱. در حوزه عمل:

• توسعه و اجرای پروتکل‌های ارزیابی سریع و چندبخشی: باید پروتکل‌های ارزیابی سریع و چندبخشی (مانند مدل RAPID برای نیازهای فردی و NARE برای نیازهای جامعه‌محور) که به طور خاص برای محیط‌های جنگی طراحی شده‌اند، توسعه و اجرا شوند. این پروتکل‌ها باید شامل شناسایی نیازهای فیزیولوژیکی و ایمنی به عنوان اولویت‌های اصلی باشند.
• تأمین فوری نیازهای اساسی و ارائه PFA: تأمین فوری نیازهای اساسی (غذا، آب، سرپناه، امنیت) و ارائه PFA به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از پاسخ اولیه، باید در دستور کار قرار گیرد. این اقدامات باید به صورت هماهنگ و با همکاری سازمان‌های لجستیکی انجام شوند تا اطمینان حاصل شود که کمک‌ها به سرعت و به طور مؤثر به دست نیازمندان می‌رسند.
• به کارگیری رویکردهای مبتنی بر تروما و سیستم‌ها: در تمام سطوح مداخله، از رویکردهای مبتنی بر تروما و نظریه سیستم‌ها استفاده شود تا مشکلات به عنوان پدیده‌های چندوجهی و پیچیده درک شوند. این رویکردها به مددکاران کمک می‌کنند تا به ریشه‌های مشکلات بپردازند و مداخلات جامع‌تری را طراحی کنند.
• تقویت و احیای سیستم‌های حمایتی جامعه‌محور: به جای اتکا صرف به کمک‌های خارجی، باید بر تقویت و احیای سیستم‌های حمایتی جامعه‌محور و سنتی تمرکز شود. این رویکرد به افزایش تاب‌آوری جامعه و ایجاد راه‌حل‌های پایدار کمک می‌کند.

۲. در حوزه آموزش:

• گنجاندن آموزش‌های تخصصی: آموزش‌های تخصصی در مورد مددکاری اجتماعی زمان جنگ، حقوق بین‌الملل بشردوستانه (IHL)، و اصول بشردوستانه باید به طور جامع در برنامه‌های درسی مددکاری اجتماعی گنجانده شود.
• تأکید بر توسعه مهارت‌های تصمیم‌گیری اخلاقی: با توجه به تضادهای ارزشی و موقعیت‌های پیچیده در مناطق جنگی، باید بر توسعه مهارت‌های تصمیم‌گیری اخلاقی و توانایی مدیریت این تضادها تأکید شود.
• آموزش جامع در زمینه ایمنی و مدیریت ریسک: آموزش جامع در زمینه ایمنی و مدیریت ریسک برای مددکاران در میدان، شامل ارزیابی ریسک، برنامه‌ریزی ایمنی، تکنیک‌های آرام‌سازی و دفاع غیرخشونت‌آمیز، ضروری است.
• تأمین حمایت‌های روان‌شناختی و ترویج مراقبت از خود: برنامه‌های آموزشی باید شامل تأمین حمایت‌های روان‌شناختی و ترویج مراقبت از خود برای مددکاران اجتماعی باشند تا از فرسودگی شغلی جلوگیری شود و سلامت روان آن‌ها حفظ گردد.

۳. در حوزه سیاست‌گذاری:

• وکالت برای رعایت کامل IHL: دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی باید به طور فعالانه برای رعایت کامل IHL و حفاظت از کارکنان بشردوستانه و غیرنظامیان وکالت کنند. این شامل ایجاد مکانیسم‌های پاسخگویی برای نقض قوانین بشردوستانه است.
• سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی نیروی انسانی متخصص: سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی نیروی انسانی متخصص در مددکاری اجتماعی زمان جنگ، از طریق بورسیه‌های تحصیلی و برنامه‌های آموزشی هدفمند، ضروری است.
• توسعه سیاست‌هایی برای دسترسی بدون مانع: توسعه سیاست‌هایی که دسترسی بدون مانع به کمک‌های بشردوستانه را در مناطق درگیری تضمین کند، از جمله همکاری با سازمان‌های لجستیکی و کاهش موانع بوروکراتیک، حیاتی است.
• ایجاد مکانیسم‌های پاسخگویی: ایجاد و تقویت مکانیسم‌های پاسخگویی برای نقض قوانین بشردوستانه، از جمله حمایت از دادگاه‌های کیفری بین‌المللی و محلی، برای اطمینان از عدم مصونیت عاملان خشونت.

چشم‌انداز آینده مددکاری اجتماعی در مواجهه با درگیری‌ها:

مددکاری اجتماعی در زمان جنگ باید به طور مداوم با پویایی‌های در حال تغییر درگیری‌ها سازگار شود. این شامل استفاده از فناوری‌های جدید برای ارزیابی و ارتباطات، و تمرکز بر رویکردهای نوآورانه برای حمایت از تاب‌آوری فردی و جمعی است.

این حرفه باید نقش خود را به عنوان یک عامل تغییر اجتماعی در سطح جهانی گسترش دهد و به دنبال ایجاد جهانی باشد که در آن نیازهای اساسی انسان برآورده شود و درگیری‌ها از طریق فرآیندهای غیرخشونت‌آمیز حل شوند.۲ این چشم‌انداز، مددکاری اجتماعی را در خط مقدم تلاش‌ها برای ایجاد صلح پایدار و عدالت اجتماعی در سراسر جهان قرار می‌دهد.

منابع مورداستناد

1. Social work in a conflict-ridden zone as an opportunity for professional development: Arab social workers’ challenges in Israel overshadowed by the 7 October 2023 war – Oxford Academic, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://academic.oup.com/bjsw/advance-article/doi/10.1093/bjsw/bcaf040/8046321?searchresult=1
2. A Peace Paradigm in Social Work – Socialist Studies, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://socialiststudies.com/index.php/sss/article/download/23788/17673
3. Wartime Social Order (Chapter 2) – Rebelocracy – Cambridge University Press, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.cambridge.org/core/books/rebelocracy/wartime-social-order/0D1725BB2EFFE8E6C38E7E398FA08D05
4. Mental health and psychosocial support in humanitarian emergencies | Volume 21, issue 7 – WHO EMRO, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.emro.who.int/emhj-volume-21-2015/volume-21-issue-7/mental-health-and-psychosocial-support-in-humanitarian-emergencies.html
5. Mental Health and Psychosocial Support (MHPSS) | UNHCR, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://emergency.unhcr.org/emergency-assistance/health-and-nutrition/mental-health-and-psychosocial-support-mhpss
6. How to Organise Humanitarian Logistics in Conflict Zones – GEODIS, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://geodis.com/us-en/blog/how-organise-humanitarian-logistics-conflict-zones
7. Code of Ethics: English – National Association of Social Workers, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.socialworkers.org/About/Ethics/Code-of-Ethics/Code-of-Ethics-English
8. The RAPID Model-Disposition | RN.com, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.rn.com/blog/featured-stories/rapid-model-disposition/
9. The RAPID Model Of Psychological First Aid | Blog | TalktoAngel – Online Counselling, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.talktoangel.com/blog/the-rapid-model-of-psychological-first-aid
10. A short introduction to psychological first aid, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://pscentre.org/wp-content/uploads/2019/07/PFA-Intro-low.pdf
11. 11 Important Social Work Theories and Methods | University of …, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://onlinedegrees.unr.edu/blog/social-work-theories-and-methods/
12. Needs assessment for refugee emergencies (NARE) | UNHCR, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://emergency.unhcr.org/coordination-and-communication/refugee-coordination-model/needs-assessment-refugee-emergencies-nare
13. Maslow’s Hierarchy of Needs: Complete Guide to 5 Levels of Human Motivation, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.earlyyears.tv/maslows-hierarchy-of-needs/
14. Understanding Maslow’s Hierarchy of Needs: A Social Work Application, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://socialworkexams.com/understanding-maslows-hierarchy-of-needs-a-social-work-application/
15. Crisis and Grief: What is Psychological First Aid? – AIHCP, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://aihcp.net/2024/11/20/crisis-and-grief-what-is-psychological-first-aid/
16. Ethical considerations in disaster response and recovery | Natural …, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://library.fiveable.me/natural-human-disasters/unit-11/ethical-considerations-disaster-response-recovery/study-guide/V9B1IeTiO8OfmIv7
17. Applying Humanitarian Ethics in Public Health – Number Analytics, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.numberanalytics.com/blog/applying-humanitarian-ethics-public-health
18. Humanitarian principles – UNHCR | Emergency Handbook, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://emergency.unhcr.org/protection/protection-principles/humanitarian-principles
19. Humanitarian principles – European Commission, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/who/humanitarian-principles_en
20. Protecting Humanitarian Action: Key Challenges and Lessons from the Field1, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://hhi.harvard.edu/files/humanitarianinitiative/files/atha_key_challenges_in_the_protection_of_humanitarian_action.pdf?m=1610655638
21. International Humanitarian Law – European Commission, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/what/humanitarian-aid/international-humanitarian-law_en
22. Does Being A Social Worker Make You A Humanitarian? – SACAP, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.sacap.edu.za/blog/social-work-community-development/does-being-a-social-worker-make-you-a-humanitarian/
23. Social Work and Social Justice: The Role of Social Workers – Online Masters in Social Work – Virginia Commonwealth University, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://onlinesocialwork.vcu.edu/blog/social-work-and-social-justice/
24. Safety of humanitarian workers in conflict zones – House of …, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cdp-2025-0086/
25. Advancing the protection of humanitarian and health workers, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.hi.org/sn_uploads/document/Protection-of-humanitarian-workers—ex-summary_final_2.pdf
26. International humanitarian law | British Red Cross, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.redcross.org.uk/about-us/what-we-do/protecting-people-in-armed-conflict/international-humanitarian-law
27. Humanitarian and relief personnel – The Practical Guide to Humanitarian Law, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://guide-humanitarian-law.org/content/article/3/humanitarian-and-relief-personnel/
28. Risk Management in Social Work Ethics – Number Analytics, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.numberanalytics.com/blog/risk-management-in-social-work-ethics
29. Guidelines for Social Worker Safety in the Workplace, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.socialworkers.org/Practice/NASW-Practice-Standards-Guidelines/Guidelines-for-Social-Worker-Safety-in-the-Workplace
30. 10 Safety Tips for Social Workers | ROAR for God, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.roarforgood.com/blog/safety-tips-for-social-workers/
31. Safety Tips for Human Services Workers – NAPSA, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.napsa-now.org/wp-content/uploads/2015/10/108-Personal-Safety-on-the-Job-All.pdf
32. Safety in the Field – Social Work Education Supplemental Website, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://helpingsocialworkstudents.weebly.com/safety-in-the-field.html
33. Safety in Social Work Settings – The University of Maine, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://umaine.edu/socialwork/resource/safety-social-work-settings/
34. Trauma-Informed Social Work Practice – Oxford Academic, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://academic.oup.com/sw/article/62/2/105/2937786
35. Trauma-Informed Social Work | Trending Issues, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://dworakpeck.usc.edu/about/organizational-culture-and-well-being/trending-issues/trauma-informed-social-work
36. The Evolution of Social Work: Historical Milestones – Simmons University Online Programs, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://online.simmons.edu/blog/evolution-social-work-historical-milestones/
37. History | AMEDD Center of History & Heritage, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://achh.army.mil/history/book-wwii-neuropsychiatryinwwiivoli-chapter20/
38. Welfare Work During World War I | MNopedia – Minnesota Historical Society, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://www3.mnhs.org/mnopedia/search/index/welfare-work-during-world-war-i
39. World War II and the Social Work Profession: The Veterans Administration Response to Crisis – Social Welfare History Project – Virginia Commonwealth University, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://socialwelfare.library.vcu.edu/social-work/world-war-ii-and-the-social-work-profession-the-veterans-administration-response-to-crisis/

What is Military Social Work?, زمان دسترسی: ژوئن ۲۷, ۲۰۲۵، https://dworakpeck.usc.edu/news/what-military-social-work