یکی از مهم‌ترین کارکردهای خانواده تولید نسل و تربیت صحیح فرزندان است. به همین دلیل نقش خانواده در توسعه هر کشور بسیار مهم است. یکی از مهم‌ترین حقوق اجتماعی کودکان هم برخورداری از حمایت خانواده است. اما بنا به دلایل مختلف برخی از کودکان در شرایطی قرار می‌گیرند که سرپرست خود را از دست می‌دهند یا سرپرستان آنها در نگهداری از کودکان به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که کودکان مورد آزار واقع می‌شوند و درواقع والدین یا سرپرستان قانونی صلاحیت نگهداری از کودکان را ندارند لذا این وظیفه دولت است که ساز وکارهای قانونی لازم برای حمایت از این کودکان را فراهم کند. سال ۱۳۵۳ قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست تصویب شد که شاید مهم‌ترین موضوع آن «فرزندخواندگی» بود. اما با وجود تغییر شرایط، بازنگری در این قانون ضرورتی اجتناب‌پذیر بود که با همکاری دولت و قوه قضاییه و مجلس و شورای نگهبان و پیگیری مستمر و سازنده سازمان بهزیستی کشور لایحه پیشنهادی تصویب شد. (تا زمان نگارش این یاداشت هنوز نظر شورای نگهبان اعلام نشده است و آخرین اصلاحیه با حضور نماینده این شورا بود.) در این میان زمانی طولانی سپری شد تا به یک اجماع در زمینه این لایحه جدید برسند که در جلسه مورخ۳۱/۶/۱۳۹۲ نمایندگان مجلس شورای اسلامی تصویب شد. در این یادداشت به چند ویژگی این لایحه (قانون) اشاره می‌شود:۱- خانواده‌محور بودن و تمرکز اصلی برحضور کودکان در محیط خانواده: موضوعی که در دین مبین اسلام هم بر آن تأکید شده است که افراد یتیم را در خانواده ها همچون فرزندان خودتان تربیت کنید و پرورش دهید.۲- افزایش دایره شمول سرپرستی افراد:نکته قابل توجه این است که این حمایت و سرپرستی می‌تواند هم دائمی (فرزندخواندگی) و هم به‌صورت امین موقت باشد(ماده ۵ لایحه) ۳- افزایش سن سرپرستی: در قانون سال ۱۳۵۳ این سن تا ۱۲ سال بود درحالی که در لایحه جدید این سن تا ۱۶ سال افزایش پیدا کرده است (ماده ۹ لایحه)۴- افزایش فرصت‌های خانواده‌ها برای حمایت از کودکان: در قانون قبلی فقط افراد متأهلی که طبق ضوابط و شرایط تعیین شده نمی‌توانستند بچه‌دار شوند، می‌توانستند حضانت(سرپرستی) کودکان را اخذ نمایند درحالی که این قانون فقط مشمول این افراد نیست حتی خانواده‌هایی که یک فرزند دارند و بنا به دلایلی نمی‌توانند فرزند دوم داشته باشند بیشتر این امکان را دارند تا از این کودکان در درون خانواده حمایت کنند که این مسئله در ارتباطات عاطفی میان کودکان و خانواده‌ها تأثیرگذار است. زنان خودسرپرست هم طبق شرایطی این امکان برایشان (در لایحه جدید)فراهم شده است(ماده ۹ لایحه) ۵- توجه به حمایت مالی و اقتصادی کودکان و حمایت از سرپرستان: طبق قانون این کودکان از والدین ارث نمی‌برند ولی در این لایحه به نکاتی توجه شده است که می‌تواند جایگزینی برای این موضوع باشد تا کودکان و والدین حمایت اقتصادی شوند؛ ازجمله در ماده ۱۸: صدور حکم سرپرستی به هیچ‌وجه موجب قطع پرداخت که به موجب قانون به کودک یا نوجوان تعلق گرفته نمی‌شود. همچنین در ماده ۱۹تصریح شده است: در صورت فوت سرپرست یا سرپرستان که مشمول یکی از صندوق‌های بازنشستگی بوده‌اند، افراد تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی مصوب گردیده و تا تعیین سرپرست جدید از مزایای مستمری بقیه بازماندگان برخوردار خواهند شد.در ماده ۲۱ هم به این موضوع اشاره شد: شخصی که سرپرستی افراد تحت حمایت این قانون را بر عهده می‌گیرد از مزایای حمایتی حق اولاد و مرخصی دوره مراقبت برای کودکان زیر ۳ سال (معادل مرخصی دوره زایمان) بهره‌مند می‌شود کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیشتر از مجموعه مزایای بیمه و بیمه‌های تکمیلی و تحت مقررات قانونی برخوردار خواهد شد. ۶- نقش سازمان بهزیستی کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین سازمان دولتی حامی این کودکان از پذیرش درخواست تا توانمندسازی افزایش یافته و قانونی شده است. بدون شک ایفای این نقش به‌طور موثر و مستمر با تدبیر و درایت می‌تواند مصالح عالیه کودک را بیش از پیش تضمین کند.در موارد مختلفی از این لایحه از جمله مواد (۱۵،۱۱،۱۰،۲…) این نقش آمده است. ۷- حمایت از کودکان در ادیان رسمی کشور: یکی از نکات قابل تأمل این لایحه در ماده ۲۴ آمده است که براساس آن کلیه قوانین و مقررات مربوط به احوال شخصیه ایرانیان غیرمسلمان، معتقد به ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در خصوص فرزندخواندگی معتبر است. ۸-کاهش زمان سرپرستی پس از سپردن به بهزیستی: در قانون قبلی زمانی که فردی سرپرستی کودک را تا ۳ سال باید صبر می‌کرد در ماده ۳۱ این لایحه چنین آمده است: افرادی که بنا به‌دلایل موجه یا تحت شرایط خاص، سرپرستی کودک یا نوجوانی را حداقل یک سال پیش از سپردن به سازمان عهده‌دار بوده‌اند، با دارابودن شرایط مقرر در این قانون، نسبت به سرپرستی آنان حق تقدم دارند.در این صورت ابتدایی سرپرستی عمل، ملاک تعیین شرط سن برای کودک یا نوجوان و سرپرست است.۹- ممنوعیت ازدواج با کودک توسط سرپرست: در این زمینه تصریح شده است که ازدواج چه در زمان حضانت و چه بعد از آن فی‌مابین سرپرست و طفل ممنوع می‌باشد. ۱۰- ایجاد فرصت اخذ مشاوره دینی برای سرپرستان در نگهداری از این کودکان نکته دیگر این لایحه است.در پایان اشاره می‌شود که لایحه کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در زمینه‌های اجتماعی، تربیتی، آموزشی، اقتصادی و قضایی و آئین دادرسی از کودکان و نوجوانان مشمول لایحه حمایت می‌کنند.
سید حسن موسوی چلک
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران
