سواد رسانه‌ای به مثابه سرمایه‌ی فرهنگی
تحلیل مکانیسم‌های تقویت هویت و تاب‌آوری فرهنگی در جامعه دیجیتال
چکیده
جهانی‌شدن فرهنگی و توسعه‌ی فزاینده‌ی فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، به‌ویژه اینترنت و ماهواره، هویت فرهنگی جوامع را در معرض نفوذ شدید قرار داده است.۱
در این میان، سواد رسانه‌ای (ML) نه صرفاً یک مهارت دفاعی، بلکه به عنوان یک سرمایه‌ی فرهنگی و ابزار استراتژیک برای حفظ هویت فرهنگی (CI) و ارتقاء تاب‌آوری فرهنگی (CR) مطرح می‌شود. این مقاله پژوهشی با تبیین پیوندهای نظری میان این مفاهیم، سه مکانیسم اصلی سواد رسانه‌ای شامل
تحلیل انتقادی، خودتنظیمی و کنشگری بومی را تشریح می‌کند. تحلیل‌های ارائه شده نشان می‌دهند که ML با تبدیل مخاطب از “قربانی منفعل” به “کنشگر آگاه”، زمینه‌ی لازم برای بازآفرینی خلاقانه ارزش‌های بومی در مواجهه با فشارهای خارجی را فراهم می‌آورد.
با این حال، اجرای ML در بافت بومی با چالش‌های ساختاری، به‌ویژه در نظام آموزشی و عدم بومی‌سازی محتوا، مواجه است که نیازمند اصلاحات راهبردی در سطح سیاست‌گذاری و اجرایی است. تنها با نهادینه‌سازی ML در جامعه، می‌توان از بحران‌های هویتی ناشی از مصرف‌گرایی افراطی و تعارض فرهنگی پیشگیری کرد.
واژگان کلیدی: سواد رسانه‌ای، هویت فرهنگی، تاب‌آوری فرهنگی، جهانی‌شدن، تحلیل انتقادی، کنشگری آگاه.
مقدمه: تبیین مسئله و ضرورت پژوهش
طرح مسئله (تضاد و بحران)
در عصر حاضر، رسانه‌های جهانی، خصوصاً ماهواره و اینترنت، به مثابه ابزارهای قدرتمند تغییرات اجتماعی و فرهنگی عمل می‌کنند و توانایی شگرفی در جهت‌دهی به تصورات و اندیشه‌های انسان‌ها و هدایت سلایق و آرا دارند.۱ برخی پژوهشگران دانش ارتباطات، با توجه به کاربردهای زیانبار و تهدیدکننده برنامه‌های ارسالی از ماهواره، این پدیده را ابزاری کارآمد برای تهاجم به آسمان کشورهای جهان سوم قلمداد کرده‌اند.۱
جهانی‌شدن، با فرایند دگرگون شدن ساختارهای محلی به جهانی و جریان آزاد اندیشه، کالا و خدمات، منجر به تسریع تحولات اجتماعی شده است.۴
یکی از پیامدهای طبیعی این فرایند، پدید آمدن عصر مصرف‌گرایی است، به طوری که کالاهای مادی و غیرمادی مصرفی هر فرد، نمود بارزی از هویت فرهنگی او تلقی می‌شوند.۱ زمانی که این تحولات با فقدان دانش لازم برای مواجهه همراه باشد، هویت فرهنگی نسل جوان جامعه با بحران مواجه می‌شود.۵
این امر می‌تواند تعارض فرهنگی دینی با غربی را دامن زده و در نهایت به سردرگمی، تزلزل فرهنگ داخلی و بحران هویت در جامعه منجر گردد.۶ انفعال مخاطب و تمایل به برخورد یک‌سویه و غیرهدفمند با رسانه‌ها ۳، مستقیماً به بحران هویتی و آسیب‌های ذهنی-عقیدتی دامن می‌زند.۷
ضرورت سواد رسانه‌ای
در چنین فضایی، سواد رسانه‌ای دیگر صرفاً یک موضوع علمی یا اختیاری نیست، بلکه یک ضرورت معرفتی، علمی و اجتماعی است.۸ هدف از ML، کاهش هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و روانشناختی ناشی از مواجهه اجتناب‌ناپذیر با محتوای رسانه‌ای است.۸
یافته‌های پژوهشی تأکید می‌کنند که تنها با برخورداری از “علمی” برای مواجهه با این ابزارهای ارتباطی و “سلاحی” برای مقابله با ایدئولوژی‌ها و رفتارهای نوپدید است که افراد می‌توانند از عوارض جانبی رسانه‌ها در امان مانده و هویت دینی و معنوی خود را بازیابند.۵
به عبارت دقیق‌تر، اگر رسانه‌های جهانی ابزاری برای تهاجم ایدئولوژیک هستند ۱، ML باید فراتر از یک مهارت صرف، به عنوان یک ابزار دفاعی-فعال یا سلاح ۵ برای بازسازی معنا و ارزش‌های بومی عمل کند.
این رویکرد، نه یک واکنش انفعالی، بلکه مقاومتی شناختی در برابر نفوذ فرهنگی است. سواد رسانه‌ای جامعه را از حالت انفعال خارج کرده و به “شریک فعال” در فرآیند ارتباط تبدیل می‌کند و این یکی از ارکان حفظ بنیان‌های فرهنگی است.۳
هدف و ساختار مقاله
هدف اصلی این مقاله، تحلیل و تبیین مکانیسم‌هایی است که از طریق آن‌ها، سواد رسانه‌ای جامعه به صورت مستقیم در حفظ و ارتقاء هویت فرهنگی و تقویت تاب‌آوری فرهنگی عمل می‌کند.
در راستای این هدف، ابتدا مبانی نظری هویت فرهنگی و تاب‌آوری فرهنگی در عصر جهانی‌شدن تشریح می‌شود، سپس پیوند ناگسستنی سواد رسانه‌ای و تاب‌آوری تحلیل شده و در نهایت، مکانیسم‌های سه‌گانه‌ی عملکرد سواد رسانه‌ای مورد واکاوی قرار گرفته و چالش‌های اجرای آن در بافت بومی ایران ارائه می‌گردد.
مبانی نظری و چارچوب مفهومی
هویت فرهنگی در عصر جهانی‌شدن
“هویت” فرد در پاسخ به پرسش‌هایی از “کیستی”، “چیستی” و “چرایی” فرد از خود به ظهور می‌رسد.۱ “هویت فرهنگی” نیز پاسخ همین پرسش‌ها در بستر فرهنگ جامعه است.۱ این هویت شامل مجموعه‌ای از آداب و رسوم، اعتقادات، علوم و هنرهایی است که عمدتاً به وسیله زبان و خط فراگرفته می‌شوند و همبستگی و یکپارچگی بافت معنوی جامعه را شکل می‌دهند.۲
در فضای رسانه‌ای دیجیتالی نوین، هویت فرهنگی به عنوان پدیده‌ای جهان‌شمول برای همه عناصر اجتماعی در نظر گرفته می‌شود.۱ تأملینسون بر این باور است که مکان‌هایی که در آن زندگی می‌کنیم، بر اثر ارتباطات ناشی از جهانی شدن فرهنگی، به طور فزاینده‌ای نفوذپذیر شده‌اند و مشهودترین نمونه این نفوذپذیری، تعامل با رسانه‌های جهانی و فناوری‌های ارتباطی است.۲
این نفوذ فرهنگی مرزهای تمایز را تحت تأثیر قرار داده و مصرف‌گرایی افراطی را ترویج می‌دهد.۱ بنابراین، مقابله با این الگوهای مصرفی که هویت را در قالب کالا غربال می‌کنند، در واقع محافظت از مرزهای هویت فرهنگی جامعه محسوب می‌شود.
مفهوم‌پردازی تاب‌آوری فرهنگی (CR)
تاب‌آوری فرهنگی (Cultural Resilience) به توانایی یک جامعه، گروه یا فرد برای حفظ و بازآفرینی ارزش‌ها، هنجارها و سبک‌های زندگی خود در مواجهه با بحران‌ها، تغییرات یا فشارهای بیرونی اطلاق می‌شود.۱۰ تاب‌آوری فرهنگی صرفاً به معنای مقاومت منفعل نیست، بلکه ترکیبی از
سازگاری، خلاقیت و حفظ هویت فرهنگی است.۱۰
در گفتمان ملی، تاب‌آوری فراتر از زمینه‌ی روانشناختی فردی، به حوزه‌های کلان‌تری همچون اقتصاد، جامعه و سیاست گسترش یافته است.۱۱ تاب‌آوری فرهنگی در جوامع امروز، نتیجه‌ی تعامل پیچیده‌ی عناصری مانند رسانه، حفظ هویت، شبکه‌های اجتماعی، توانایی سازگاری و حافظه تاریخی است که نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی و مقابله با نفوذ فرهنگ‌های خارجی ایفا می‌کند.۱۲
تاب‌آوری فرهنگی در مواجهه با رسانه‌های جهانی به معنای ایستایی فرهنگی نیست، بلکه دلالت بر حاکمیت فرهنگی پویا دارد؛ یعنی جامعه قادر است در عین حفظ هسته‌ی هویتی خود، فرم‌های جدیدی برای ابراز آن در محیط رسانه‌ای جهانی بیابد.۱۳ این انطباق خلاقانه یک فرآیند فعال است که مستقیماً به مهارت‌های سواد رسانه‌ای وابسته است.
سواد رسانه‌ای (Media Literacy – ML): تعریف و ابعاد
سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از چشم‌اندازها و مهارت‌هایی است که افراد به طور فعالانه برای قرار گرفتن در معرض رسانه از آن بهره‌برداری می‌کنند تا معنای پیام‌هایی را که با آن‌ها مواجه می‌شوند، تفسیر نمایند.۳
بر اساس این تعریف، فرد باسواد رسانه‌ای، صرفاً یک گیرنده منفعل نیست، بلکه توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل انتقادی، ارزیابی، و ارسال پیام‌ها در انواع مختلف را پیدا می‌کند.۱۴
ابعاد محوری سواد رسانه‌ای شامل توانایی درک و تحلیل، و تمییز پیام‌های مثبت، مفید و سازنده از پیام‌های منفی و بی‌محتوا است.۱۴ ML به شهروندان این امکان را می‌دهد که با اندیشه انتقادی، در حوزه گفتمان عمومی مشارکت کرده و تصمیم‌های آگاهانه بگیرند.۱۴
تحلیل نظری: پیوند ناگسستنی سواد رسانه‌ای، هویت و تاب‌آوری
رابطه‌ی میان سواد رسانه‌ای و تاب‌آوری، پیوندی ناگسستنی است و این دو مفهوم به‌شدت به یکدیگر وابسته و تقویت‌کننده‌ی هم هستند.۹
سواد رسانه‌ای؛ پایه محکم تاب‌آوری
سواد رسانه‌ای بالا، پایه‌ای محکم برای تاب‌آوری فردی و فرهنگی می‌سازد.۹ تحلیل انتقادی، سلاح قدرتمندی برای خنثی کردن تأثیرات مخرب روانی محتوای رسانه‌ای است.۹
هنگامی که فرد می‌تواند یک خبر جعلی را تشخیص دهد، انگیزه پشت یک تبلیغات را بفهمد یا بداند که تصاویر شبکه‌های اجتماعی اغلب دستکاری شده‌اند، کمتر در معرض احساسات منفی مانند خشم بی‌جهت، اضطراب بی‌اساس یا حس کمبود قرار می‌گیرد.۹
این توانایی تحلیلی، فرد را قادر می‌سازد تا محتوا را در جایگاه واقعی خود ببیند و اجازه ندهد که بر سلامت روانش حکومت کند.۹ این یک فرآیند شناختی حیاتی است که در آن فرد، با استفاده از ML، یک
فاصله معرفتی بین خود و پیام رسانه‌ای ایجاد می‌کند. این فاصله، وابستگی منفعل را از بین برده و به فرد اجازه می‌دهد تا بر اساس نظام ارزشی داخلی (هویت فرهنگی) به محتوا واکنش نشان دهد، نه بر اساس القائات بیرونی. از این طریق، سواد رسانه‌ای، فرد را از قربانی منفعل به کنشگر آگاه تبدیل می‌کند.۹
تاب‌آوری روانی؛ شرط کنشگری فعال
از سوی دیگر، تاب‌آوری روانی است که امکان به کارگیری عملی سواد رسانه‌ای را در شرایط دشوار فراهم می‌کند.۹ در محیطی که فرد با حجم زیاد اطلاعات منفی، خشونت‌بار، یا اضطراب‌آور مواجه است، ممکن است دچار فرسودگی دیجیتال شود.۹
فرد تاب‌آور، با داشتن مکانیسم‌های مقابله‌ای سالم (مانند محدود کردن مصرف رسانه، جستجوی حمایت اجتماعی) ۹ و همچنین خودتنظیمی عاطفی قوی، بهتر می‌تواند از دانش سواد رسانه‌ای خود استفاده کند.۹
تاب‌آوری، ظرفیت تحمل مواجهه با محتوای آزاردهنده، نفرت‌پراکن یا اضطراب‌آور را بدون فروپاشی روانی یا نیاز به گریز کامل فراهم می‌کند.۹ در واقع، تاب‌آوری به فرد انرژی و ثبات لازم را می‌دهد تا محتوای مشکل‌ساز را شناسایی و رد کند، اما این مواجهه‌ها او را دائماً در حالت دفاعی یا پریشانی نگه ندارد. این حفظ مرزهای شخصی در برابر نفوذ رسانه‌ای، حفاظت از انرژی شناختی و عاطفی برای پایداری در حفظ هویت فرهنگی است.
مکانیسم‌های عملکرد سواد رسانه‌ای در حفظ هویت و تاب‌آوری فرهنگی
سواد رسانه‌ای برای حفاظت از هویت و تقویت تاب‌آوری فرهنگی در جامعه دیجیتال، از طریق سه مکانیسم اصلی عمل می‌کند:
مکانیسم تحلیل انتقادی
تحلیل انتقادی هسته‌ی سواد رسانه‌ای است و مهمترین ابزار برای مقابله با بازنمایی‌های تحریف‌شده‌ی واقعیت و ترویج ارزش‌های بیگانه.۳
اولین گام در این مکانیسم، شناخت اهداف و مالکیت رسانه است؛ فرد باید تولیدکنندگان رسانه‌ای را بشناسد و هدف‌های آنان را درک کند.۱۵ درک اینکه هیچ پیامی بی‌هدف تولید نمی‌شود و هدف تولیدکننده چیست (اطلاع‌رسانی، تغییر دیدگاه، یا تبلیغ) قدم مهمی در فهم پیام است.۱۶ همچنین، ML به فرد کمک می‌کند تا بین کسانی که از تولیدات رسانه‌ای سود می‌برند و کسانی که متضرر می‌شوند، تفکیک قائل شود.۱۵
دومین بعد این مکانیسم، تفکیک محتوای حاضر از غایب است. توانایی درک و تشخیص آنچه که در متن و محتوا حاضر است و یا آنچه که در آن غایب است ۱۵، در حفظ هویت فرهنگی حیاتی است. رسانه‌های جهانی ممکن است با
نادیده گرفتن یا کم‌اهمیت جلوه دادن ارزش‌ها، آداب و رسوم یا حافظه تاریخی بومی، به صورت پنهان به هویت آسیب بزنند. تحلیل انتقادی شامل کشف حذف‌های استراتژیک است که مبنای حفظ ارزش‌های محلی است.
سومین بعد، مصون‌سازی در برابر اخبار کذب است. در عصری که تشخیص خبر واقعی از شایعه بسیار دشوار است ۳، سواد رسانه‌ای دانشی است که مخاطب را در برابر شنیدن اخبار کذب مصون می‌دارد و راهنمای انتخاب مرجع معتبر رسانه‌ای است.۳ پژوهش‌ها نیز نشان داده‌اند که بین سواد رسانه‌ای و پذیرش اخبار رسانه‌ای (اخبار نادرست و غیرواقعی در فضای مجازی) رابطه منفی وجود دارد.۱۷
مکانیسم خودتنظیمی و مدیریت مصرف
سواد رسانه‌ای به فرد امکان می‌دهد تا آگاهانه در برابر رسانه‌ها قرار گیرد و توانایی انتخاب پیام‌های مورد نظر خود را از میان انبوه پیام‌ها داشته باشد.۱۴ این انتخابگری آگاهانه بخشی از مکانیسم خودتنظیمی است که به طور مستقیم تاب‌آوری را تقویت می‌کند.
این مکانیسم شامل مدیریت عاطفی و رفتاری است، از جمله مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی ناشی از رسانه‌ها (نظیر استانداردهای غیرواقعی زیبایی، مقایسه‌ی اجتماعی مخرب، و فرهنگ مصرف‌گرایی افراطی).۹ از طریق خودتنظیمی، افراد با استفاده از مکانیسم‌های مقابله‌ای سالم نظیر
محدود کردن مصرف رسانه و مدیریت زمان استفاده از ابزارهای دیجیتال، از اعتیاد و فرسودگی پیشگیری می‌کنند.۹ سواد رسانه‌ای به عنوان تنظیم‌کننده ورودی فرهنگی عمل می‌کند و بر مصرف رسانه‌ای و در نهایت بر سرمایه فرهنگی (ذهنی و نهادی) تأثیر مثبت می‌گذارد.۱۸
مکانیسم کنشگری و تولید فرهنگی بومی
ML فراتر از مصرف، بر بعد تولید نیز تمرکز دارد. این مکانیسم شامل تبدیل فرد از دریافت‌کننده منفعل پیام به شریک فعال در فرآیند ارتباط است.۳
تولید محتوای مسئولانه، عنصر کلیدی این مکانیسم است. در زمانی که تولید محتوا با یک تلفن همراه نیز ساده شده است، سواد رسانه‌ای ضرورت می‌یابد تا فرد نسبت به تولید و انتشار پیام، ساده‌انگارانه عمل نکند.۱۶ تولیدکننده مسئول باید قبل از ارسال بیندیشد که چه می‌خواهد بگوید، چگونه می‌خواهد بگوید، و به تأثیر پیام‌های خود توجه کند.۱۶ این امر به
خودبیانگری فرهنگی منجر می‌شود که فرصتی برای جامعه فراهم می‌کند تا با استفاده از پلتفرم‌های نوین، سنت‌ها و ارزش‌های خود را بازنمایی کرده و بازآفرینی نماید.۱۵ این فرآیند کنشگری، همبستگی اجتماعی را تقویت کرده ۱۲ و منجر به بومی‌سازی سواد رسانه‌ای متناسب با آرایش رسانه‌ای خاص کشور می‌شود.۸
مکانیسم‌های کلیدی سواد رسانه‌ای در تقویت هویت فرهنگی و تاب‌آوری در جدول ۱ خلاصه شده است:
مکانیسم‌های کلیدی سواد رسانه‌ای در تقویت هویت فرهنگی و تاب‌آوری
| مکانیسم اصلی سواد رسانه‌ای | کنش رفتاری/شناختی | اثر بر هویت فرهنگی (CI) | اثر بر تاب‌آوری فرهنگی (CR) |
| تحلیل انتقادی | تشخیص ارزش‌های غایب/حاضر ۱۵، شناسایی اهداف پنهان، تفکیک سودبرندگان از متضررشوندگان ۱۵ | محافظت از پایبندی به سنن و رسوم ملی ۱ (اجتناب از مصرف‌گرایی اجباری) | خنثی‌سازی تأثیرات مخرب روانی (خشم یا اضطراب بی‌اساس) ۹ |
| خودتنظیمی عاطفی | مدیریت زمان، محدود کردن مصرف محتوای سمی ۹، مقاومت در برابر استانداردهای غیرواقعی زیبایی ۹ | حفظ ثبات درونی و جلوگیری از بحران هویت ناشی از مقایسه اجتماعی ۹ | ظرفیت تحمل مواجهه با محتوای آزاردهنده و حفظ سلامت روان ۹ |
| تولید فعال بومی | مسئولیت در انتشار پیام ۱۶، خودبیانگری فرهنگی، روایت‌گری بومی ۸ | بازآفرینی و تثبیت آداب و رسوم و اعتقادات (تقویت همبستگی اجتماعی) ۱۲ | تبدیل فرد از قربانی منفعل به کنشگر آگاه ۳ |
آسیب‌شناسی و چالش‌های پیاده‌سازی سواد رسانه‌ای در بافت بومی
با وجود اهمیت حیاتی سواد رسانه‌ای در حفظ هویت، اجرای این مفهوم در عمل، به ویژه در بافت بومی، با چالش‌های ساختاری متعددی مواجه است که موفقیت مکانیسم‌های فوق را تضعیف می‌کند.
چالش‌های ساختاری در نظام آموزشی
یکی از بزرگترین موانع، شکاف بین سیاست‌گذاری و عمل در نظام آموزش و پرورش است. در حالی که سواد رسانه‌ای به عنوان یک ضرورت در برنامه درسی گنجانده شده، اما فقدان تخصص کافی در میان دبیران مشهود است. بسیاری از افرادی که تدریس این درس را بر عهده گرفتند، تخصصی در این زمینه نداشتند، که منجر به شکل‌گیری فهم نادرست از سواد رسانه‌ای در ذهن دانش‌آموزان می‌شود.۱۹
علاوه بر این، چالش‌های محتوایی و اجرایی نیز وجود دارد. کتاب سواد رسانه‌ای باید هر سال با توجه به تغییرات فضای رسانه‌ای دنیا و نیاز مخاطبان، بازنگری و به‌روزرسانی شود، در حالی که پس از تألیف “رها شده است”.۱۹
همچنین، به دلیل ناهماهنگی مدیران، زمان تدریس سواد رسانه‌ای غالباً به دروس دیگر اختصاص می‌یابد.۱۹ این امر باعث شده است که دانش‌آموزان سواد رسانه‌ای را صرفاً برای “گرفتن نمره و حفظ کردن” مطالعه کنند و جنبه‌ی مفهومی و کاربردی آن مغفول بماند.۶ این رویکرد حافظه‌محور، از شکوفایی توانمندی تحلیل انتقادی که پایه‌ی حفظ هویت است، جلوگیری می‌کند.
آسیب‌های ناشی از ضعف سواد رسانه‌ای
ضعف در زیرساخت‌های دانشی و سواد رسانه‌ای، جامعه را در برابر آسیب‌های ذهنی و فرهنگی آسیب‌پذیر می‌کند. پژوهش‌های پیمایشی نشان می‌دهد که آسیب‌های ناشی از مصرف رسانه‌ای بدون سواد کافی شامل پنج مقوله‌ی اصلی است که در این میان، آسیب‌های ذهنی-عقیدتی، آسیب‌های اجتماعی و آسیب‌های اخلاقی دارای بیشترین بسامد هستند.۷
ضعف سواد رسانه‌ای، موجب تعارض فرهنگی می‌شود؛ مغایرت فرهنگی دینی با غربی، سردرگمی در جامعه ایجاد کرده و در نهایت موجب تزلزل فرهنگ داخلی و بحران هویت در جامعه می‌شود.۶ این امر نشان می‌دهد که آسیب‌پذیری فرهنگی جامعه به دلیل نقص در سیستم دفاعی داخلی (کمبود سواد/دانش) تشدید می‌شود و این ضعف، جامعه را مستعد پذیرش پیام‌های خارجی هدفمند می‌کند.۷
عوامل بیرونی و زیرساختی
از جمله عوامل خارجی که بر آسیب‌پذیری جامعه می‌افزایند، تبلیغات رسانه‌ای معاند خارجی است که در کنار ضعف دانشی داخلی، از مهمترین دلایل بروز آسیب‌های سواد رسانه‌ای شناخته می‌شود.۷
همچنین، باید توجه داشت که بومی‌سازی سواد رسانه‌ای یک ضرورت استراتژیک است. سواد رسانه‌ای لزوماً نباید همان چیزی باشد که در جوامع دیگر مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛ بلکه تمایزات فرهنگی، ضرورت‌های اجتماعی، و نوع رسانه‌های موجود در کشور (مانند وجود هزاران کانال تلویزیونی و رادیویی و شبکه‌های فارسی‌زبان با دلایل وجودی خاص) بر مبانی و دروس سواد رسانه‌ای تأثیرگذارند.۸ در نتیجه، عدم بومی‌سازی، توانایی جامعه را برای تحلیل آرایش رسانه‌ای خاص خود تضعیف می‌کند.
چالش‌های اجرای سواد رسانه‌ای و پیامدهای آن بر هویت فرهنگی در جدول زیر نمایش داده شده است:
چالش‌های اجرای سواد رسانه‌ای و پیامدهای آن بر هویت فرهنگی
| مقوله چالش (منبع اصلی آسیب) | دلایل بروز آسیب | پیامد مستقیم بر هویت و تاب‌آوری | ارجاعات کلیدی |
| اجرای ضعیف در آموزش و پرورش | عدم تخصص دبیران، ناهماهنگی اجرایی، تمرکز بر حفظیات (نه کاربرد) ۶ | عدم شکل‌گیری فهم درست ML، تزلزل فرهنگ داخلی، عدم توانایی مقابله کاربردی ۶ | ۶ |
| تهدیدات محتوایی فضای مجازی | تبلیغات رسانه‌ای معاند خارجی، ضعف دانشی، اعتیاد رسانه‌ای ۷ | آسیب‌های ذهنی-عقیدتی (بالاترین بسامد)، آسیب‌های اجتماعی، بحران هویت ۶ | ۶ |
| عدم بومی‌سازی ML | عدم بازنگری و به‌روزرسانی محتوای درسی متناسب با آرایش خاص رسانه‌ای کشور ۸ | عدم توانایی تحلیل محتوای بومی و فارسی‌زبان مغرض، عدم بهره‌گیری از منفعت رسانه ۸ | ۸ |
نتیجه‌گیری و پیشنهادات راهبردی
جمع‌بندی یافته‌ها: سواد رسانه‌ای به عنوان ابزار حکمرانی فرهنگی
پژوهش حاضر تأیید می‌کند که سواد رسانه‌ای، نقش محوری و غیرقابل انکاری در حفاظت از هویت فرهنگی و تقویت تاب‌آوری فرهنگی جامعه در عصر دیجیتال ایفا می‌کند.
این نقش از طریق توانمندسازی مخاطب برای اعمال تحلیل انتقادی بر محتوای رسانه‌ای، خودتنظیمی عاطفی و رفتاری در برابر فشارهای اجتماعی رسانه‌ای، و توسعه‌ی کنشگری فعال فرهنگی (تولید محتوای بومی و مسئولانه) محقق می‌شود.
تاب‌آوری فرهنگی تنها در صورتی تحقق می‌یابد که سواد رسانه‌ای به شکل عمیق نهادینه شود. تاب‌آوری، فراتر از مقاومت ساده، ظرفیت انطباق، بازیابی، و بازآفرینی خلاقانه ارزش‌ها در برابر ناملایمات و بحران‌ها است.۱۰
سواد رسانه‌ای، ابزار لازم برای این بازآفرینی خلاقانه را فراهم می‌آورد و با تبدیل جامعه از یک مصرف‌کننده صرف به یک کنشگر فعال، امکان
حکمرانی فرهنگی آگاهانه را فراهم می‌سازد. ضعف در دانش و مهارت‌های ML، باعث تشدید آسیب‌پذیری داخلی جامعه در برابر تبلیغات خارجی شده و مستقیماً منجر به آسیب‌های ذهنی-عقیدتی و بحران هویتی می‌شود.۶
پیشنهادات راهبردی برای تقویت CR از طریق ML
با توجه به چالش‌های ساختاری و پیامدهای ناگوار ضعف سواد رسانه‌ای، اتخاذ راهبردهای زیر برای نهادینه‌سازی ML به منظور تقویت هویت و تاب‌آوری فرهنگی ضروری است:
الف) اصلاح ساختار آموزش سواد رسانه‌ای:
- تخصص‌گرایی در تدریس: باید به کارگیری دبیران متخصص و مسلط به سواد رسانه‌ای را در اولویت قرار داد تا از تدریس سلیقه‌ای و حفظی جلوگیری شود و فهم درستی از این موضوع در ذهن دانش‌آموزان شکل گیرد.۱۹
- توسعه‌ی کاربردی محتوا: بازنگری و به‌روزرسانی مداوم کتاب‌های درسی سواد رسانه‌ای بر اساس تغییرات فضای رسانه‌ای روز و نیاز مخاطبان، و تمرکز بر جنبه مفهومی و کاربردی (نه صرفاً نمره‌محور).۶
- مشارکت چند نهادی: از آنجایی که بیش از ۲۰ ارگان در حوزه‌ی سواد رسانه‌ای مسئولیت دارند، هماهنگی و تعامل ساختاری میان این سازمان‌ها (مانند آموزش و پرورش و نهادهای فرهنگی) برای پیشبرد اهداف سواد رسانه‌ای حیاتی است.۶
ب) راهبرد بومی‌سازی و کنشگری فعال:
- طراحی استراتژیک بومی: لازم است برنامه‌های سواد رسانه‌ای با در نظر گرفتن تمایزات فرهنگی و آرایش خاص رسانه‌ای ایران (حجم بالای شبکه‌های فارسی‌زبان و کانال‌های ماهواره‌ای) بومی‌سازی شوند.۸
- تقویت انگیزه تولید داخلی: با ارتقای دانش رسانه‌ای، باید انگیزه برای حمایت و بهره‌گیری از فضای مجازی داخلی تقویت شود تا به عنوان یک راهکار مؤثر در پیشگیری از آسیب‌های محتوای خارجی عمل کند.۷
- احیای روابط انسانی: ارتقای روابط انسانی رودررو در سطح جامعه باید به عنوان راهکاری برای مقابله با انزوای ناشی از اعتیاد رسانه‌ای و تقویت سرمایه اجتماعی مد نظر قرار گیرد.۷
ج) مدیریت حکمرانی فرهنگی دیجیتال:
- مدیریت فضای مجازی: مدیریت آگاهانه فضای مجازی و ارتقای دانش رسانه‌ای دو مولفه‌ای هستند که بیشترین تأکید را در راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های رسانه‌ای دارند و باید به صورت همزمان تقویت شوند.۷
پیشنهاد برای تحقیقات آتی
پیشنهاد می‌شود تحقیقات آتی بر بررسی تطبیقی مدل‌های آموزشی سواد رسانه‌ای در کشورهای بافرهنگ مشابه که با چالش‌های جهانی‌شدن مواجه هستند، متمرکز شود.
همچنین، تحلیل کمی تأثیر مکانیسم کنشگری (تولید محتوای بومی توسط کاربران آگاه) بر شاخص‌های همبستگی اجتماعی و استحکام هویت فرهنگی می‌تواند ابعاد جدیدی از نقش فعال سواد رسانه‌ای در تاب‌آوری فرهنگی را آشکار سازد.
منابع مورداستناد
- بررسی تاثیر رسانه های جهانی بر هویت فرهنگی جوانان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://sspp.iranjournals.ir/article_2477.html
- تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی و اجتماعی – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/fa/VEWSSID/s_pdf/9631398H0612.pdf
- مبانی نظری سواد رسانه ای – روانشناسی هاشملو, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://jafarhashemlou.blogfa.com/post/3193
- بررسی تحلیلی پدیده جهانی شدن با تمرکز بر حوزه فرهنگ, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://sspp.iranjournals.ir/article_2478.html
- نقش سواد رسانه ای در حفظ و ارتقای هویت دینی جوانان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://ensani.ir/fa/article/422056
- آموزش؛ مهمترین راهکار در حوزه سواد رسانه‌ای – رادیو گفت و گو, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://radiogoftogoo.ir/NewsDetails/?m=175102&n=1284557
- آسیب‌شناسی مصرف سواد رسانه‌ای در بین اقشار مختلف جامعه: مورد مطالعه استان هرمزگان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://journals.iau.ir/article_691523.html
- بومی‌سازی سواد رسانه‌ای – جام جم, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://jamejamonline.ir/fa/news/958992
- تاب آوری و سواد رسانه – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2025/06/08
- تعریف و مفهوم تاب‌آوری فرهنگی – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=760
- تاب‌آوری در ایران: نقش رسانه، برند و جایگاه رسانه تاب‌آوری ایران | رسانه …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir/iran-resilience-media-resilience-brand/
- رسانه، آینه هویت و تاب آوری فرهنگی است – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/News/news/66982
- رسانه ها و فرهنگ های بومی در عصر جهانی شدن – فصلنامه علوم اجتماعی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://qjss.atu.ac.ir/article_5210.html
- بررسی تاثیر میزان سواد رسانه ای مخاطبان بر انتخاب سبک زندگی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://foz.kowsarblog.ir
- سواد رسانه ای و مدیریت فرهنگی – دفتر انتشارات و فناوری آموزشی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.roshdmag.ir/fa/article/23332
- اهمیت سواد رسانه ای در دنیای امروز – کانون فرهنگی بصائر, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.basaaer.com/importance-media-literacy
- رابطه سواد رسانه‌ای با میزان استفاده از فضای مجازی و پذیرش اخبار رسانه‌ای در بین دانش‌آموزان دختر دوره دوم متوسطه – پژوهش‌های ارتباطی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://cr.iribresearch.ir/article_701035.html
- مصرف رسانه ای – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/fa
- چالش آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس تهران – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84609365
