توانمندسازی زنان سرپرست خانوار: نقش مددکاران
گزارش تخصصی: تحلیل جامع مُدل‌های مددکاری اجتماعی و توانمندسازی چندبُعدی زنان سرپرست خانوار در پرتو نقش‌آفرینی مراکز غیردولتی
کاری از دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار پایگاه جامع مددکاری اجتماعی ایرانیان
بخش اول: مبانی نظری و الزامات ساختاری توانمندسازی
مقدمه: اهمیت ساختاری و جمعیت‌شناختی FHHs در ایران
تعداد زنان سرپرست خانوار (FHHs) در سال‌های اخیر در جامعه ایران به دلیل تغییرات اجتماعی و جمعیتی گسترده افزایش یافته است.۱
این گروه به عنوان یکی از مهمترین اقشار آسیب‌پذیر جامعه شناخته می‌شوند که به دلیل چندنقشی بودن (تأمین معاش و مدیریت خانواده) و مواجهه با مشکلات متعدد (نظیر تبعیضات فرهنگی، فقدان فرصت‌های شغلی و مشکلات روانی)، از اهمیت ویژه‌ای در گفتمان‌های توسعه برخوردار هستند.۲
توانمندسازی و ارتقاء سطح کمی و کیفی زندگی این زنان، زمینه‌ساز کاهش فقر، کاهش نابرابری‌های جنسیتی، و گسترش استقلال اقتصادی و اجتماعی در جامعه خواهد شد.۲ از این رو، نقش نهادهای حمایتی (کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی) در ساماندهی این گروه و اجرای برنامه‌های توانمندسازی پایدار، حیاتی تلقی می‌شود.
تعریف مفهومی توانمندسازی پایدار و تفاوت آن با حمایت صرف
توانمندسازی فرآیندی است که باید به صورت چرخه‌ای، چندبُعدی و میان‌رشته‌ای مورد مطالعه و اجرا قرار گیرد.۱ این مفهوم فراتر از کمک‌های مالی صرف یا حمایت‌های کوتاه‌مدت است و بر افزایش قدرت انتخاب، کنترل فرد بر زندگی و محیط اجتماعی‌اش، و دسترسی پایدار به منابع اقتصادی تأکید دارد.۵
تحلیل‌ها نشان می‌دهند که رویکرد صرفاً حمایتی و اتکا به طرح‌های مبتنی بر کمک نقدی، روحیه منفعل در زنان ایجاد کرده و مانع کاهش وابستگی بلندمدت آن‌ها به سازمانهای متولی می‌شود.۵
در مقابل، توانمندسازی پایدار به دنبال تقویت خوداتکایی اقتصادی، روانی و اجتماعی است تا جامعه هدف بتواند به تدریج از پوشش حمایتی مستمر خارج شود.۷
چارچوب نظری ابعاد چهارگانه توانمندسازی (Comprehensive Empowerment Model)
برای موفقیت در فرآیند توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، لازم است مداخلات مددکاری اجتماعی به‌طور همزمان در ابعاد مختلف برنامه‌ریزی و اجرا شوند.
عوامل تأثیرگذار بر توانمندی زنان در پژوهش‌های آکادمیک در سه گروه اصلی (اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و فردی-روانشناختی) دسته‌بندی شده‌اند.۱ در یک مدل جامع، این ابعاد عبارتند از:
الف) توانمندسازی فردی-روانشناختی:
این بعد شامل تقویت مهارت‌های فردی، افزایش اعتماد به نفس، توانایی کنار آمدن با آلام روحی و روانی ناشی از تغییر وضعیت سرپرستی، و افزایش قدرت تصمیم‌گیری است.۶
ارائه انواع مشاوره‌های روحی و روانی و مداخله در بحران‌های خانوادگی و فردی توسط مددکاران، برای تشخیص استعدادها و هدایت زنان در مسیر سرپرستی ضروری است.۸
تجربه نشان می‌دهد که توانمندسازی روانی باید قبل یا همزمان با توانمندسازی اقتصادی صورت گیرد تا زنان به استقلال روانی و قدرت تصمیم‌گیری دست یابند، و سپس بتوانند توانمندی اجتماعی خود را ارتقا دهند.۵
ب) توانمندسازی اقتصادی:
این بعد مستلزم دستیابی به استقلال مالی و درآمد مناسب از طریق اشتغال پایدار و کارآفرینی است.۵ امروزه، تأکید بر اصلاح الگوی سنتی توانمندسازی اقتصادی و حرکت به سمت تکمیل
زنجیره ارزش در مشاغل خانگی، شامل برندسازی، بازاریابی اثربخش و فروش موفق، به عنوان یک ضرورت مطرح شده است.۲
همچنین، آموزش مهارت‌های اصلی (مانند حساب و فناوری اطلاعات) و مهارت‌های شغلی متناسب با نیاز بازار کار، از عناصر کلیدی این بُعد است.۸
ج) توانمندسازی اجتماعی و مشارکتی:
این حوزه شامل توسعه شبکه‌های اجتماعی، افزایش میزان مشارکت و تعاملات اجتماعی، و ارتقاء سرمایه اجتماعی و اعتماد فردی است.۶
مداخلات مددکاران اجتماعی در این بعد شامل آموزش مهارت‌های بین فردی، کمک به حل اختلافات اجتماعی (مانند اجتناب یا برخورد با اختلافات همسایگان)، و تسهیل دسترسی به منابع جامعه است.۸
عضویت در سازمانهای مردم‌نهاد یکی از مکانیزم‌های مؤثر برای افزایش سرمایه اجتماعی این زنان شناخته شده است.۶
د) توانمندسازی تحصیلی و مهارت‌های زندگی:
این بُعد بر ارتقاء سطح سواد و مهارت‌های اساسی زندگی تمرکز دارد. این مهارت‌ها شامل سواد پایه، سواد فناوری اطلاعات ۸ و مهارت‌های زندگی مستقل مانند مدیریت خانواده، بودجه‌بندی، رسیدگی به صورت‌حساب‌ها و تماس با خدمات اجتماعی است.۸
این مهارت‌ها، زیربنای لازم برای پایداری فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی را فراهم می‌کنند.
بخش دوم: تحلیل انتقادی مدل‌های دولتی و چالش‌های پایداری
سازمانهای حمایتی دولتی (کمیته امداد و بهزیستی) اصلی‌ترین متولیان اجرای طرح‌های توانمندسازی در کشور هستند. با این حال، ارزیابی مدل‌های اجرایی آن‌ها نشان می‌دهد که چالش‌های ساختاری، مانع از دستیابی به نرخ پایداری مطلوب شده است.
مدل تسهیلات اشتغال کمیته امداد: آسیب‌شناسی تقلیل‌گرایی
مدل اجرایی کمیته امداد امام خمینی (ره) در راستای برنامه‌های توسعه پنجم و ششم، بر توصیف فرایند توانمندسازی و اعطای تسهیلات اشتغال با هدف خودکفایی و خروج مددجویان از بخش حمایتی متمرکز است.۱۱
چالش‌های کمی و کیفی مدل تسهیلات:
بررسی عملکرد در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که علی‌رغم افزایش فرصت‌های شغلی ایجادشده، میزان خودکفایی نسبت به جمعیت بالقوه مددجو (افراد ۱۸ تا ۶۰ ساله فاقد بیماری لاعلاج و در وضعیت غیر از تحصیل) کمتر از ۶ درصد بوده است.۱۰
اگرچه حدود ۳۵ درصد از افرادی که تسهیلات دریافت کرده‌اند، خودکفا شدند (که در سال ۱۴۰۲ به ۴۳ درصد رسیده است)، این آمارها تأییدکننده این نکته است که تزریق نقدینگی و اعطای تسهیلات به‌تنهایی قادر به تضمین پایداری شغل نیست.
آسیب‌شناسی مدل تسهیلات:
مهمترین مانع در این مسیر، تقلیل مسئله توانمندسازی به «ایجاد اشتغال» و «اعطای تسهیلات» است.۱۰ این رویکرد، حمایت مالی (ورودی) را بدون در نظر گرفتن آمادگی روانشناختی، مهارت‌های پایه زندگی (نظیر مدیریت بودجه) و تضمین بازار کار (خروجی) به کار می‌گیرد.
این ساختار، چرخه حمایتی کارآمدی ایجاد نمی‌کند و منجر به عدم پایداری مشاغل می‌شود.۱۰ همچنین، عدم توجه کافی به «آموزش متناسب با نیاز بازار کار» و «پایدارسازی مشاغل در مسیر زنجیره تولید ارزش» یکی از ایرادات کلیدی است.۱۰
مدل سنتی تسهیلاتی، اغلب تولید انفرادی را تشویق می‌کند اما از ارائه حمایت‌های پس از تولید، بازاریابی و برندسازی، که برای موفقیت کسب‌وکارهای خانگی FHHs حیاتی است، غافل می‌ماند.۲
مدل گروه‌های همیار بهزیستی: رویکرد اجتماع‌محور و زنجیره ارزش
سازمان بهزیستی با اجرای برنامه پایش پرونده‌های اجتماعی و ساماندهی فعالیت‌های مددکاران، به دنبال ارتقاء و جهت‌دار کردن خدمات مددکاری و مشاوره‌ای است.۱۳
مدل اصلی توانمندسازی این سازمان، به‌ویژه برای زنان سرپرست خانوار، بر «برنامه گروه‌های همیار» متمرکز است.۱۴
ماهیت و مزیت مدل همیار:
گروه‌های همیار با هدف کاهش وابستگی جامعه هدف، افزایش خوداتکایی همزمان اقتصادی، روانی و اجتماعی بانوان و ارتقاء سطح آموزش و مهارت‌های آنان ایجاد شده‌اند.۷
این گروه‌ها (که حدود ۱۶۰۰ مورد فعال در کشور دارند) در قالب تعاونی یا مؤسسه خیریه فعالیت می‌کنند.۷ مزیت اصلی این مدل، توجه به مفهوم «زنجیره ارزش» است؛ جایی که افراد متعهد می‌شوند تا از تأمین مواد اولیه تا ارائه خدمات پس از فروش، ارزش افزوده‌ای به محصولات خود بدهند، که شامل بازاریابی اثربخش و فروش موفق است.۷
این تمرکز گروهی و ساختاری بر بازار، ریسک‌های شکست تولید انفرادی را که زنان به دلیل ضعف سرمایه اجتماعی و موانع بازار با آن روبرو هستند، کاهش می‌دهد.۳
چالش‌های ساختاری و نهادی (خلاء قانون و یکپارچگی)
صرف‌نظر از نقاط قوت و ضعف مدل‌های اجرایی، یک سری موانع ساختاری در سطح کلان، پایداری فرآیند توانمندسازی را تضعیف می‌کند:
خلاء قانونی و سیاستی: علی‌رغم تأکید در قوانین برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم توسعه، تدوین «طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» تاکنون به تصویب نرسیده است.۱۵ این فقدان سند بالادستی، موجب چالش‌های رویکردی و سازمانی عمده‌ای شده و مانع از ارائه یک برنامه منسجم توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای یکپارچه‌سازی سیاست‌های اشتغال نهادها می‌شود.۱۰
عدم یکپارچگی شاخص‌ها: پژوهش‌ها بر نبود معیار سنجش و ارزشیابی شفاف برای مفهوم «توانمندی» مددجویان و همچنین فقدان شفافیت در بسیاری از دستورالعمل‌ها اشاره دارند.۱۰ این نقص در سنجش، باعث می‌شود که ارزیابی موفقیت، صرفاً بر اساس شاخص‌های کمی اشتغال یا خروج عددی انجام شود، در حالی که توانمندی واقعی (اجتماعی و روانی) نادیده گرفته می‌شود.
مداخلات فراسازمانی: در فرآیند اجرایی، چالش‌های فراسازمانی نظیر ضعف همکاری کمیسیون‌های پزشکی یا مداخلات همراه با فشار گروه‌های ذی‌نفوذ و مسئولین محلی در پذیرش مددجو، موجب اخلال در چرخه توانمندسازی و انتخاب نادرست جامعه هدف می‌شود.۱۱
بخش سوم: محوریت مددکاران اجتماعی غیردولتی و مدل‌های کارآفرینی اجتماعی
مراکز مددکاری غیردولتی (NG-SWCs)، کلینیک‌های مددکاری اجتماعی و سازمانهای مردم‌نهاد (NGOs) به دلیل انعطاف‌پذیری و تمرکز بر ابعاد تخصصی، نقشی حیاتی در تکمیل و تصحیح نارسایی‌های مدل‌های دولتی ایفا می‌کنند.
نقش حیاتی مراکز مددکاری غیردولتی (NG-SWCs) و کلینیک‌ها
کلینیک‌های مددکاری اجتماعی به عنوان نهادهای تخصصی، خدمات مددکاری را از سطح حمایت مالی ساده فراتر می‌برند. وظایف این مراکز مستقیماً شکاف‌های موجود در ابعاد روانشناختی و اجتماعی توانمندسازی را پر می‌کند.۹
تخصصی‌سازی خدمات و بازتوانی:
کلینیک‌ها مشاوره‌های تخصصی در زمینه‌های خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و تحصیلی ارائه می‌دهند و در بحران‌های فردی و خانوادگی مداخلات مؤثری انجام می‌دهند.۹
این خدمات دقیقاً به بعد روانی توانمندسازی می‌پردازد، که پیش‌نیاز موفقیت اقتصادی است. علاوه بر این، این مراکز بر بازتوانی و بازپروری افرادی که دچار آسیب‌های اجتماعی نظیر طلاق، اعتیاد و بزهکاری شده‌اند، تمرکز دارند.۹
تسهیل‌گری و مدیریت منابع:
مددکاران اجتماعی غیردولتی، پیگیری‌های لازم را در خصوص ایجاد اشتغال و مسکن انجام داده و به‌ویژه در استفاده از منابع جامعه در جهت رفع مشکلات مراجعین مهارت دارند.۹
تخصص در ارائه مشاوره روحی، روانی و آموزش مهارت‌های زندگی (مانند مدیریت بودجه)، شانس پایداری اقتصادی زنان سرپرست خانوار را که مهارت‌های زندگی مستقل برای آن‌ها حیاتی است، افزایش می‌دهد.۸
کارآفرینی اجتماعی در سازمانهای مردم‌نهاد (NGOs)
سازمانهای مردم‌نهاد (سمن‌ها) با رویکرد کارآفرینی اجتماعی، توانسته‌اند در دو حوزه حیاتی «توسعه سرمایه اجتماعی» و «ایجاد فضای کار امن» نتایج معناداری خلق کنند.
افزایش سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی:
پژوهش‌ها نشان می‌دهند عضویت در سازمانهای مردم‌نهاد (برخلاف زنان غیرعضو)، موجب افزایش معنادار میزان رضایت از زندگی، نگرش فرد نسبت به توانایی‌ها و شایستگی‌های خود، و دسترسی بهتر به منابع رفاهی می‌شود.۶ این سمن‌ها با تقویت شبکه‌های اجتماعی، به زنان در کسب اعتماد به نفس و افزایش قدرت تصمیم‌گیری یاری می‌رسانند.۶
تضمین فضای کار امن و تسهیل بازار:
یکی از مشکلات جدی زنان سرپرست خانوار، سوءاستفاده‌های اجتماعی در محیط‌های کاری ناامن است.۸ سمن‌هایی نظیر موسسه آتنا یا مراکز کوثر (تحت مدیریت شهرداری با همکاری نهادهای غیردولتی) با راه‌اندازی کارگاه‌های تولیدی و بازارچه‌های خیریه (مانند بازارچه چرخ مهر آتنا)، محیطی سالم و امن برای کار و کسب درآمد فراهم می‌کنند.۱۶ این اقدام، یک نیاز اساسی برای توانمندسازی پایدار است. مراکز کوثر نیز پس از شناسایی و غربالگری توسط مددکاران، زمینه اشتغال را متناسب با توانمندی افراد فراهم می‌سازند.۱۷
مدل‌های نوین اقتصادی: کارآفرینی خانگی مبتنی بر پشتیبان (The Supporter Model)
برای رفع مشکل پایداری شغل و اتصال به بازار (که در مدل تسهیلات کمیته امداد مشهود بود)، مدل‌های نوین اقتصادی توسعه یافته‌اند که بر تکمیل زنجیره ارزش تمرکز دارند.
الگوی توسعه مشاغل خانگی (مدل جهاد دانشگاهی):
طرح‌هایی مانند توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار مبتنی بر الگوی مشاغل خانگی (اجراشده توسط جهاد دانشگاهی) بر فرآیند سه‌مرحله‌ای تمرکز دارند: ۱) شناسایی علمی مشاغل مزیت‌دار و استعداد‌یابی زنان مشمول ۱۲، ۲) ارائه مشاوره‌های تخصصی و آموزش‌های لازم ۱۲، و ۳) معرفی به «پشتیبانان» (فعالان واحدهای تولیدی).۱۲
مزیت تضمین بازار:
تفاوت کلیدی در این مدل، حذف دغدغه فروش و عرضه به بازار است. پشتیبانان (که فعالان تولیدی هستند) تضمین می‌کنند که محصول خانگی تولیدشده متناسب با ملاک‌های بازار باشد و سپس فرآیندهای برندسازی و بازاریابی را انجام می‌دهند.۱۲
این رویکرد، الگوی سنتی توانمندسازی اقتصادی را تغییر داده و از طریق تکمیل زنجیره ارزش، به ساماندهی پایدار مشاغل خانگی و کارآفرینی خانوادگی ویژه بانوان سرپرست خانوار کمک می‌کند.۲
بخش چهارم: راهبردهای یکپارچه‌سازی و نقش آینده مددکار اجتماعی
دستیابی به توانمندسازی پایدار مستلزم پذیرش یک مدل مدیریتی هیبریدی است که در آن، توانمندی‌های نهادهای دولتی و تخصصی‌سازی بخش غیردولتی هم‌افزایی یابند.
بازتعریف نقش مددکار اجتماعی غیردولتی: از مجری تا مربی توانمندساز
مددکار اجتماعی در مراکز غیردولتی باید نقشی فراتر از یک مجری خدمات مالی یا حل‌کننده مشکلات کوتاه‌مدت ایفا کند.۱۸ وظیفه او به یک نگاه بلندمدت معطوف می‌شود که به اصلاح ساختارها و ایجاد فرصت‌های برابر در جامعه کمک می‌کند.
شناسایی و ظرفیت‌سنجی: مهمترین وظیفه مددکار غیردولتی، شناسایی ظرفیت‌ها و استعدادهای پنهان زنان است. بسیاری از زنان سرپرست خانوار به دلیل فشارهای اقتصادی، از توانایی‌های خود آگاهی ندارند.۱۸ مددکار از طریق روش‌های علمی (مانند مصاحبه و مشاهده) این استعدادها را کشف کرده و آنان را به مسیر شغلی مناسب هدایت می‌کند.۸
نقش وکالت (Advocacy) و آگاه‌سازی: مددکاران با ارائه پژوهش‌ها و گزارش‌های تخصصی، دولت و بخش خصوصی را نسبت به مشکلات گروه‌های آسیب‌پذیر آگاه می‌سازند و زمینه ایجاد مشاغل مناسب و تغییرات ساختاری را فراهم می‌کنند.۱۸ این نقش کلیدی در تضمین عدالت اجتماعی و توسعه پایدار دارد.۱۸
راهبرد هم‌افزایی نهادی و برون‌سپاری خدمات تخصصی
برای کاهش چالش‌های موجود و افزایش پایداری خدمات، تفکیک کارکردی و هم‌افزایی ساختارمند ضروری است:
تفکیک وظایف: سازمانهای دولتی (کمیته امداد و بهزیستی) باید نقش سیاست‌گذار کلان، ناظر، و تأمین‌کننده مالی پایه (مستمری و تسهیلات کلان) را ایفا کنند. در مقابل، خدمات تخصصی توانمندسازی، به‌ویژه در ابعاد روانشناختی، آموزشی و مهارتی، باید به کلینیک‌های مددکاری اجتماعی و سازمانهای مردم‌نهاد واگذار شود.
مدل برون‌سپاری کمیته امداد: کمیته امداد آمادگی خود را برای برون‌سپاری بخش عمده‌ای از خدمات به مردم و خیرین از طریق «مراکز نیکوکاری» اعلام کرده است.۱۹ این فرآیند، ضمن کاهش وابستگی به بودجه دولتی، توانمندی‌های محلی سازمانهای غیردولتی را در ارائه خدمات متنوع به جامعه هدف تقویت می‌کند.
الزامات قانونی همکاری: بر اساس قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست، وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی موظف به همکاری‌های لازم با سازمان بهزیستی در زمینه اجرای این قانون هستند.۲۰ مشارکت فعال سازمانهای مردم‌نهاد در خدمات‌رسانی به جامعه هدف، به توسعه همه‌جانبه سازمان بهزیستی کمک شایانی می‌کند.۲۱
پیشنهادات سیاستی کلان برای توانمندسازی پایدار
به منظور رفع موانع موجود و تضمین حرکت پایدار در مسیر توانمندسازی، پیشنهادهای سیاستی زیر ارائه می‌شود:
۱. تدوین و تصویب طرح جامع توانمندسازی: لازم است چالش‌های رویکردی و سازمانی که مانع از تصویب طرح جامع توانمندسازی شده‌اند، برطرف شده و این طرح با تبیین شاخص‌های روشن و جامع (فراتر از شاخص‌های اشتغال صرف) به تصویب برسد.۱۰
۲. یکپارچه‌سازی نظام تعاریف و شاخص‌ها: ایجاد یک معیار یکپارچه و چندبُعدی برای سنجش «توانمندی» که خروج مددجو از پوشش را بر اساس استقلال اقتصادی، اجتماعی، و روانشناختی (و نه صرفاً درآمد) تعریف کند.۱
۳. الزام‌آور کردن آموزش‌های روانشناختی و مهارتی: اجرای برنامه‌های جامع مشاوره روحی و روانی، و آموزش مهارت‌های زندگی مستقل (بودجه‌بندی و مدیریت خانواده) باید به عنوان پیش‌شرط یا جزء لاینفک ورود به چرخه اشتغال در نظر گرفته شود تا استقلال روانی و مهارتی زنان تضمین شود.۵
۴. تضمین فضای امن کاری: باید تلاش شود تا محیطی سالم و امن برای پیشرفت بانوان محیا شود و از سوءاستفاده‌های اجتماعی در محیط‌های کاری جلوگیری شود.۸ وضع ضوابط سختگیرانه و نظارت مستمر بر این محیط‌ها ضروری است.
بخش پنجم: جداول تحلیلی ضروری برای گزارش
ارزیابی اثربخشی مددکاری اجتماعی در توانمندسازی زنان سرپرست خانوار نیازمند درک تفکیک کارکردی میان ابعاد توانمندسازی و نهادهای مجری است.
جدول ۱: تفکیک ابعاد چندگانه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار و خدمات مددکاری مرتبط
| بُعد توانمندسازی | مؤلفه‌های کلیدی (بر اساس منابع) | خدمات محوری مددکاران غیردولتی (NG-SWCs) | استناد کلیدی |
| اقتصادی | استقلال مالی، پایداری درآمد، مدیریت بودجه، تکمیل زنجیره ارزش. | آموزش فنی-حرفه‌ای، تسهیلات خرد گروهی، برندسازی، معرفی به پشتیبانان (مدل مشاغل خانگی). | ۲ |
| فردی-روانشناختی | اعتماد به نفس، قدرت تصمیم‌گیری، تاب‌آوری، سلامت روان. | مشاوره فردی/گروهی، مداخله در بحران، راه‌اندازی خانه‌های امن غیردولتی (در صورت لزوم). | ۸ |
| اجتماعی | شبکه‌سازی، مشارکت، افزایش سرمایه اجتماعی، دسترسی به منابع رفاهی. | تشکیل گروه‌های همیار، آموزش مهارت‌های بین فردی، تسهیل عضویت در سمن‌ها، پیوند با منابع جامعه. | ۶ |
| تحصیلی/مهارتی | سواد پایه (حساب، IT)، مهارت‌های زندگی مستقل (مدیریت خانواده). | کلاس‌های سوادآموزی/IT، آموزش‌های مهارتی تخصصی (بهزیستی)، آموزش نحوه تماس با خدمات و رسیدگی به صورت‌حساب‌ها. | ۸ |
این جدول نشان می‌دهد که موفقیت در توانمندسازی نیازمند یک بسته خدماتی یکپارچه است و مراکز غیردولتی در ارائه خدمات تخصصی در ابعاد غیر اقتصادی، نقشی مکمل و حیاتی دارند.
جدول ۲: مقایسه رویکرد سازمانهای حمایتی دولتی و مراکز غیردولتی (NGOs)
| شاخص مقایسه | کمیته امداد (KE): مدل تسهیلات اشتغال | بهزیستی (Behzisti): مدل گروه‌های همیار | مراکز غیردولتی (NG-SWCs/NGOs) |
| رویکرد غالب | مالی و تسهیلاتی (Micro-Credit) | اجتماعی، گروهی و مهارتی | تخصصی، روانشناختی و کارآفرینی اجتماعی |
| هدف اصلی | خودکفایی و خروج کمی از پوشش حمایتی (Self-Sufficiency) | کاهش وابستگی و تقویت خوداتکایی چندبعدی (Economic, Social, Psychological) | ارتقاء کیفیت زندگی، افزایش سرمایه اجتماعی و ایجاد محیط کار امن |
| میزان اثربخشی (پایداری) | پایین (نرخ خودکفایی کمتر از ۶٪ نسبت به جمعیت بالقوه) | متوسط تا خوب (تأکید بر زنجیره ارزش و پایش خدمات) | بالا در ابعاد کیفی (افزایش رضایت و توانمندی‌های روانی) |
| چالش‌های ساختاری | تقلیل توانمندسازی به تسهیلات، عدم اتصال به بازار پایدار | محدودیت در مقیاس‌پذیری و پوشش سراسری گروه‌های همیار | محدودیت منابع مالی پایدار، پراکندگی جغرافیایی خدمات |
| استنادهای کلیدی | ۱۰ | ۷ | ۶ |
این مقایسه تحلیلی، نقاط قوت رویکردهای نوین (مانند مدل گروه‌های همیار و کارآفرینی اجتماعی NGOها) را در مقابل محدودیت‌های مدل‌های سنتی دولتی (مانند مدل تسهیلات انفرادی کمیته امداد) برجسته می‌کند و لزوم برون‌سپاری هدفمند به نهادهای دارای رویکرد جامع‌تر را توجیه می‌سازد.
بخش ششم: نتیجه‌گیری و نقشه راه توانمندسازی یکپارچه
مددکاری اجتماعی زنان سرپرست خانوار در مسیر توانمندسازی پایدار، نیازمند گذار از یک مدل حمایتی-تسهیلاتی به یک مدل کارآفرینی اجتماعی و تخصصی‌سازی خدمات است.
تحلیل‌ها نشان می‌دهند که مدل تسهیلات مالی کمیته امداد به دلیل تقلیل توانمندسازی به تسهیلات و نادیده گرفتن زنجیره ارزش و ابعاد روانشناختی، با چالش جدی در پایداری مواجه است (نرخ خودکفایی زیر ۶ درصد نسبت به جمعیت بالقوه).۱۰
در مقابل، مُدل گروه‌های همیار بهزیستی و به‌ویژه، مراکز مددکاری غیردولتی و سازمانهای مردم‌نهاد، با تمرکز بر ابعاد اجتماعی، روانی و مهارتی، نتایج کیفی برتری در افزایش رضایت از زندگی، سرمایه اجتماعی و قدرت تصمیم‌گیری زنان کسب کرده‌اند.۶
نقشه راه توانمندسازی یکپارچه نیازمند اقدامات زیر است:
۱. تغییر رویکرد اقتصادی: جایگزینی مدل تسهیلات انفرادی با مدل‌های کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر تکمیل زنجیره ارزش و سیستم «پشتیبان‌محور» (مانند مدل مشاغل خانگی جهاد دانشگاهی) که تضمین بازار و برندسازی را فراهم می‌کنند.۲
۲. برون‌سپاری تخصصی: سازمانهای حمایتی دولتی باید نقش سیاست‌گذار و تأمین‌کننده مالی پایه را حفظ کرده و ارائه خدمات تخصصی مددکاری (مشاوره‌های روانی، آموزش مهارت‌های زندگی و مداخلات بحرانی) را به کلینیک‌ها و مراکز غیردولتی برون‌سپاری کنند. این امر تضمین می‌کند که توانمندسازی روانی به عنوان پیش‌شرط استقلال اقتصادی تحقق یابد.۵
۳. الزامات سیاستی کلان: تصویب طرح جامع توانمندسازی، ایجاد نظام یکپارچه سنجش چندبُعدی توانمندی (فراتر از شاخص درآمد) و ارائه برنامه‌های منسجم برای تضمین محیط کار امن، برای رفع موانع ساختاری و نهادی ضروری است.۸
۴. تقویت نقش مددکار غیردولتی: مددکار اجتماعی باید به یک مربی و مدافع حقوق (Advocate) تبدیل شود که ظرفیت‌های پنهان زنان را شناسایی کرده و با آگاه‌سازی ساختارها، زمینه‌های لازم برای استقلال پایدار را فراهم می‌کند.۱۸
به این ترتیب، مددکاری اجتماعی موفق از طریق مراکز غیردولتی، به عنوان کاتالیزوری برای تبدیل حمایت‌های دولتی به سرمایه اجتماعی و استقلال پایدار زنان سرپرست خانوار عمل خواهد کرد.
منابع مورداستناد
- توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در ایران: مروری نظام‌مند – فصلنامه رفاه اجتماعی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://refahj.uswr.ac.ir/article-1-3465-fa.html
- طراحی الگوی توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار در استان ایالم – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/6001613984604.pdf
- مروری بر توانمندسازی ، سالمت و اشتغال زنان سرپرست خانوار – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/FileServer/SF/6051394H0108
- توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در ایران: مروری نظام‌مند – فصلنامه رفاه اجتماعی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=3465&slc_lang=fa&sid=1&ftxt=1&html=1
- رویکرد قانون‌گذار و سازمانهای متولی زنان سرپرست خانوار در توانمندسازی آنان (بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=4130&slc_lang=fa&sid=1&ftxt=1&html=1
- تأثیر NGOها بر پایگاه اجتماعی-اقتصادی زنان سرپرست خانوار (بخش دوم) – اطلس خیر ایران, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://atlas.kheir.ir/membership-of-women-in-non-governmental-organizations2
- بهزیستی با راه‌اندازی گروه‌های همیار بانوان به دنبال کاهش وابستگی مددجویان است – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85794641
- 16 راهکار توانمندسازی زنان سرپرست خانوار – موسسه خیریه و عام المنفعه دارالاکرام, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://darolekram.com
- وظایف کلینیک مددکاری اجتماعی – مددکاران جوان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://madadkaran-j.blogfa.com/post/175
- بررسی فرایند توانمندسازی و اشتغال مددجویان در کمیته امداد امام خمینی(ره) از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://report.mrc.ir/article_10611.html
- بررسی فرایند توانمندسازی و اشتغال مددجویان (ره) از سال۱۳۹۵ تا۱۴۰۲در کمیته امداد امام خمینی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://report.mrc.ir/article_10611_357611b6a4ed996de66dc4ddda187c57.pdf
- طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://modirinfo.com/content/4/5551
- توانمندسازی زنان سرپرست خانوار یکی از مهمترین برنامه‌های حمایتی سازمان بهزیستی است, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/29533
- دستورالعمل گروه های همیار ۱۳۹۳ – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://media.behzisti.ir/d/2024/01/07/0/397277.pdf?ts=1704614643000
- تحلیل چالش های طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در برنامه های توسعه, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.jwss.ir/article_163585_b3dbb44c0d02d2268c480ca94c7582bc.pdf
- موسسه خیریه آتنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://atena-ngo.com/
- توانمند سازی زنان سرپرست خانواردرمراکزکارآفرینی کوثر – رسانه مسئولیت اجتماعی CSR, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://csrrasaneh.ir
- نقش مددکاران اجتماعی در توانمندسازی و اشتغال – همیاران سلمت روان, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=897
- ساماندهی و برون سپاری خدمات کمیته امداد بوسیله مراکز خیریه و نیکوکاری – وبلاگ آرشیت, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://blog.arshitrayaneh.com/outsourcing-of-relief-committee-services/
- قانون تأمین زنان و کودکان بی سرپرست – مرکز پژوهش‌های مجلس, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/92111
- تشکل های مردم نهاد – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir
